Nacionalni park Šar planina je najmlađi nacionalni park u Srbiji koji je proglašen 1986. godine rešenjem koje je doneto na osnovu Ukaza Skupštine AP Kosova i Metohije, a potvrđeno Zakonom o nacionalnom parku („Službeni list SAP Kosovo“ 11/86). Pošto Nacionalni park nije u to vreme i organizaciono konstituisan tek kad je 1993. godine donet Zakon o nacionalnim parkovima Republike Srbije („Službeni glasnik RS 39/93) potvrđeno je njegovo proglašenje. Nacionalnim parkom upravlja Javno preduzeće „Nacionalni park Šar-planina“ sa sedištem na Brezovici, opština Štrpce. Javno preduzeće „Nacionalni park Šar – planina“ osnovano je 10.11.1993. godine, Zakonom o nacionalnim parkovima.

Proglašeni Nacionalni park Šar planina se prostire na teritoriji opština Kačanik, Uroševac, Prizren, Štrpce i Suva Reka. Po nadmorskoj visini je najviši nacionalni park u Srbiji jer se prostire u pojasu između 1220 – 2670 m. Zahvata prostor masiva Šar planina na granici Srbije i Makedonije tj. najjužniji deo AP Kosovo i prostire se između Metohijsko – prizrenske kotline na severozapadu, Kosovske na severu i Pološke i Mavrovske kotline u Makedoniji na jugu i jugoistoku.

Nacionalni park „Šar-planina“  se svojim jedinstvenim prirodnim odlikama i specifičnostima i stanjem biodiverziteta i zaštićenim vrstama biljaka i životinja, svrstava među najatraktivnije nacionalne parkove na Balkanu. Nalazi se na Listi međunarodno značajnih područja za ptice – IBA područje i Listi međunarodno značajnih područja za biljke – IPA područje. Nacionalni park „Šar –planina “ ima sve uslove za upis u Listu svetske prirodne i kulturne baštine i u Listu rezervata biosfere (MAB).

Usled specifične političko – bezbednosne situacije JP Nacionalni park Šar planina nije bio u mogućnosti da upravlja celom površinom Nacionalnog parka od 39 000 ha („Službeni glasnik RS 39/93) koji mu je dat u nadležnost već sa delom od 11 708 ha koji se prostire u okviru srpske enklave na teritoriji opštine Štrpce.

U toku 2012. godine donet je (do kraja 2012. godine je trebalo da se usvoji) Zakon o nacionalnom parku Šar-planina, po kojem se nacionalni park prostire na teritoriji opština Štrpce, Prizren, Suva Reka i Kačanik i obuhvata ukupnu površinu od 22.805,43 ha, od čega je 10.358 ha u državnoj svojini, dok je 12.446 ha delom u državnom, društvenom i drugim oblicima svojine. Taj zakon predviđa da Javno preduzeće Nacionalni park ”Šar-planina” ima veća prava i ovlašćenja, ali i veću odgovornost i obaveze nego do sada, što se naročito odnosi na sektor čuvarske službe, kako bi se kompetentnije i uspešnije očuvale i održivo koristile prirodne vrednosti, širila svest o javnom interesu zaštite prirode i efikasnije obezbedio održivi socio-ekonomski razvoj u nacionalnom parku.

Do 2012. godine, kada je trebalo da se usvoji Zakon o nacionalnom parku Šar-planina, u nacionalnom parku granice i režim zaštite bili su određeni na osnovu terenskih naučno-stručnih istraživanja. Nacionalni park se prostirao na površini od oko 39.000 ha na teritorijama opština Kačanik, Štrpce, Suva Reka, Prizren i Dragaš. Od ukupne površine nacionalnog parka 17.375 ha je bilo pod šumom, a 20.690 ha pod pašnjacima i suvatima i 935 ha pod livadama.

Struktura zemljišta u nacionalnom parku Šar planina

Predviđeno je povećanje postojeće zaštićene teritorije tako da se nacionalni park prostire na površini od 96.987,86 ha (na teritoriji opštine Dragaš 31.300 ha, opštine Prizren 30.600 ha, opštine Štrpce oko 24.000 ha, opštine Suva reka oko 7.500 ha i opštine Kačanik oko 3.600 ha) i da obuhvati: klisuru Prizrenske Bistrice sa kulturno-istorijskom celinom manastira Sv. Arhanđeli, veći deo Ljubotena sa šumskim kompleksom Bukovika, kompleks Mušutiških šuma, atar Brezovice, odnosno sve prostore koje je zbog svojih vrednosti i karakteristika potrebno zaštiti.

Na datoj površini pod prvim stepenom zaštite bi bilo 12,3% (11.927,94 ha), drugim stepenom zaštite 22,3% (21.663, 68 ha) i trećim stepenom zaštite 65,4% (63.393,23 ha).

Dakle po Zakonu o Nacionalnom parku Šar planina koji je trebao da bude usvojen do kraja 2012., a zvog specifične političke situacije na tom delu Srbije još nije, površina Nacionalnog parka bi bila 22.805,43 ha.

Nacrtom Zakona o nacionalnom parku „Šar-planina“, Članom 4. utvrđeni su i režimi zaštite I, II i III stepena u nacionalnom parku

Režim zaštite I stepena

Na prostoru Nacionalnog parka „Šar planina” područja pod strogom zaštitom, obuhvataju površinu od 7.359 ha, odnosno 32,27% područja Nacionalnog parka „Šar planina”. U režimu I stepena zaštite u okviru nacionalnog parka su (Nacrt Zakona o nacionalnom parku Šar-planina, Član 4, 2011):

-          Ljuboten,

-          Cirk Livadičkog jezera,

-          Klisura,

-          Centralni deo Šarskog grebena: cirkovi u izvorištu Durlovog potoka, Jažinačkog jezera, Golemog jezera, Dupnica i Kobilica,

-          Popovo prase – Ošljak – Golem bor – Bukoasat,

-          Ostrovica, i

-          Rusenica.

Režim zaštite ІІ stepena

Pod režimom zaštite ІІ stepena, ukupno je 2.999 ha, odnosno 13,15% površine područja Nacionalnog parka „Šar planina“, na sledećim lokalitetima (Nacrt Zakona o nacionalnom parku Šar-planina, Član 4, 2011):

-          Plavlje-Demirkapija – Guvnište – Tumba – Crvena karpa – Piribreg,

-          Jelovarnik,

-          Južne padine Ošljaka,

-          Kopane vode – Tumba – Mravinac – Tromeđa,

-          Leščica i

-          Vrtop – Karanikolica.

Režim zaštite ІІІ stepena

Režim zaštite ІІІ stepena, ukupne površine 12.446 ha, odnosno 54,58% područja Nacionalnog parka „Šar planina”, obuhvata preostali planinski i predplaninski deo nacionalnog parka, koji nije obuhvaćen režimom zaštite I i II stepena.

Đerdapska klisura – nastanak i sastav stena

Po J. Cvijiću klisura se prostire od Bazijaša do Kladova i dužina je 130 km. Đerdapska klisura je najduža kompozitna dolina Evrope i sastoji se od 4 klisure koje razdvajaju, ograničavaju tri kotline. Nizvodno se ređaju Golubačka klisura, Ljupkovska kotlina, klisura Gospođin vir, Donjomilanovačka kotlina, klisura Kazan, Oršavska kotlina i Sipska klisura.

Položaj

U regiji Istočnoj Srbiji reka Dunav je usekla jedinstvenu klisuru u Evropi. Ona danas zahvata granični položaj između Srbije i Rumunije i od 588 km toka Dunava u Srbiji kroz Đerdap protiče približno 100km.

Nastanak

Klisura je počela da se formira na mestu otoke nekadašnjeg Panonskog mora. Nastanak Dunava i Đerdapske klisure opisao je najpoznatiji srpski geograf Jovan Cvijić: “… Panonski i Vlaško-pontski basen su bili ispunjeni morima. Ta mora su bila odvojena niskim Karpato-balkanskim planinskim vencima, ali su među njima na nekoliko mesta postojale i veze. Jedna takva veza, postojala je trasom kojom danas teče Dunav. Nivo Vlaško-pontskog mora počeo je naglo da opada pa se voda prelivala iz višeg Panonskog u niže Vlaško more formirajući otoku između dva basena. Oba mora su se postepeno pretvarala u jezera a “đerdapska otoka” se i dalje održala. Pred početak ledenog doba sačuvani su sistemi jezera, manja samostalna jezera i močvare. Tada je potekao i Dunav, koji je u Panonskom basenu povezivao nizove jezera a u Đerdapu je nasledio dolinu “đerdapska otoka”, nastavio je da udubljuje svoje korito u dolinu ledenog doba a to radi i danas. Kroz celo to vreme Karpatsko – balkanski venci su se polako izdizali, a Dunav je približno istom brzinom usecao svoju velelepnu klisuru….” Jovan Đ. Marković u svom jedinstvenom delu Regionalna geografija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije navodi da je Đerdapska klisura primer ’’složene klisure, poligenetske, polimorfne, polifazne, poprečne, laktaste, kanjonske i antecedentne doline.’’

Dunav se u Đerdapskoj klisuri usekao poprečno na pravac pružanja planinskih venaca Karpata i na taj način učinio vidljiv i pristupačan geološki sastav i geotektonske, stratigrafske, paleontološke odlike ovog prostora koje predstavljaju bogatstvo podataka o istoriji razvitka zemljine kore, složenosti geoloških procesa i promena paleoekoloških uslova.

Karpatsko-balkanske planine su se razvile u istočnom delu nekadašnje geosinklinale Tetisa, između Rodopske mase i Vlaško-bugarske platforme. Kroz istoriju razvoja Zemlje ova regija je prošla kroz različite faze. U paleozoiku, tokom silura ovaj deo Srbije je bio pod morem koje se pružalo od Dunava do Bugarske granice. Krajem silura, tokom kaledonske orogeneze došlo je do stvaranja jezgra današnjeg kopna. U karbonu počinje hercinska orogeneza koja je na prostoru istočne Srbije stvorila prve tektonske sturkture meridijanskog pravca pružanja. U poslednjem periodu paleozoika, u permu, plitko more se prostiralo između Rodopske mase i homoljsko-kučajsko-svrljiških uzvišenja. U mezozoiku se u istočnoj Srbiji dešavaju značajne tektonske promene. Krajem trijasa more koje je prekrivalo prostor istočne Srbije se usled jačeg izdizanja povuklo. U ovom periodu, u gornjem trijasu pre oko 200 miliona godina, počinje alpska orogeneza koja se u ovom prostoru manifestovala u više orogenih faza. Najstarije stene su proterozojske starosti, a predstavljeni su plagioklasnim gnajsevima preko kojih su navučeni ili su se erozivno nataložili različiti škriljci. U Miročkom delu Đerdapa se nalaze aktinolitski škriljci sa gabrovima prekambrijske do ordovičke starosti.

Tokom marinskih faza na ovom se prostoru formiraju različite sedimentne tvorevine. Iz perioda devona potiču debele serije peščara i konglomerata. U plitkim lagunama tokom karbona stvoreni su konglomerati i glinci sa ugljonosnim škriljcima. Tokom perma od spiranog materijala sa obližnjeg kopna nastali su crveni peščari. U mezozoiku pre početka alpske orogneze nataložene su naslage trijaskih, jurskih i kretacejskih krečnjaka, konglomerata i peščara. Sivi i beličasti krečnjaci debljine i do 500 m su nastajali taloženjem korala, amonita puževa, školjki, hidrozoa u plitkim delovima mora na izdignutim grebenima. Krečnjačke stene izgrađuju najviše delove Đerdapske klisure u Srbiji i to Jelenske stene, Sokolovac, Čoka Njalta i Veliki i Mali Štrbac.
Na rtu Greben kod Donjeg Milanovca pronađeni su jurski krečnjaci debljine oko 60 cm u kojima se nalazi velik broj amonita. Zbog svoje stratigrafske kompletnosti koja se ogleda u sukcesiji amonitskih zajednica predstavljenih sa velikim brojem amonita ovo je jedinstven lokaltitet u jugoistočnoj Evropi. Fosilne ostatke izumrlih organizama, danas možemo naći u mnogim oblastima istočne Srbije, od njih je izgrađen skoro čitav Đerdap i obala Dunava na Miroču. Tokom jure nataložene su naslage kamenog uglja.

Đerdapska klisura – kompozitna rečna dolina

Na prostoru Đerdapske klisure se naizmenično smenjuju tri proširenja – kotline i četiri suženja – klisure. Takve rečne doline kod koji se naizmenično smenjuju kotline i klisure se nazivaju kompozitne. Kompozitne rečne doline su atraktivne jer su duž rečnog toka izrazite promene u pejsažu, a takva dinamika reljefa značajno je uticala na naseljavanje i razvoj i rasprostranjenost biljnog i životinjskog sveta.

Đerdapska klisura se postepeno formira posle ušća Nere gde Dunav naglo skreće prema jugu i počinje svoje usecanje u obronke Karpatskih planina. Prolazi pored rumunskog mesta Bazijaš od kojeg je Cvijić smatrao da počinje Đerdapska klisura. Na svom putu od Golupca do Sipa na Dunavu se smenjuju klisure i kotline što predstavlja posebnu privlačnost ovog prostora jer se pejzaž neprestano menja, reka se sužava na nekoliko stotina metara sa liticama visokim i do 550m u klisuri Gospođin vir da bi se ubrzo u Donjomilanovičkoj kotlini proširila do 2 km. U Malom kazanu se Dunav sužava na 180 m i obali je lakše pristupiti sa plovnih objekata nego sa puta. I taj segment privlači turiste i povećava promet i kopnenim i vodenim putem što se opet odražava na prirodnu sredinu.

Na dunavskom sektoru Đerdapske klisure, koju možemo izjednačiti sa Nacionalnim parkom Đerdap, postoje četiri sužena dela (klisure: Golubačka, Gospoćin vir, Veliki i Mali kazan i Sipska) i tri proširenja (kotline: Ljupkovska, Donjomilanovaška i Oršavska). Poređane nizvodno klisure i kotline Đerdapa smenjuju se sledećim redom:

Golubačka klisura

Prva klisura u Đerdapu idući nizvodno je Golubačka u kojoj se Dunav sjedinjuje iz dva rukavca na koji ga je podelilo rumunsko Moldavsko ostrvo. Pre ulaza u Golubačku klisuru, a naspram rumunskog sela Koronin nalazi se poznata stena Babakaj koja iz korita štrči oko 4 m. Golubačka klisura je dugačka 13,5 km, a strme strane se nad rekom dižu i do 300 m. U Golubačkoj klisuri Dunav se sužava do 230 m, a prosečna širina je 400 m. Rečne terase koje su izražene na dolinskim stranama na srpskoj strani Dunava su usečene pri ranijim višim nivoima reke. Usled krečnjačog sastava klisure uočavaju se i krečnjački oblici reljefa pećine i kraška vrela. Kod Brnjice u rečnom koritu se nalazi kameni prag izgrađen od kristalastih škriljaca i granita nazvan Stenka. Uz malu dubinu pri maloj vodi od 0,9 mi mnogobrojne ostenjke na dužini od 2900 m je pre izgradnje brane plovidba bila veoma otežana i opasna. Da bi se plovidba učinila sigurnijom na ovom potezu se od 1893-1895. gradi podvodni kanal dugačak 1800, a širok 60 m. Uz nekoliko manjih potoka najveća pritoka u klisuri je reka Brnjica dugačka 23 km sa površinom sliva od 77,4km²koja nastaje spajanjem Ključate i Radenke. Sa srpske strane se u Dunav ulivaju potoci Begbunar i Dubašnica a sa rumunske Alibeg i Šumice. U stenovitu masu klisure celom dužinom usečen je put pored koga se mestimično uzdižu vertikalne strane, a ponegde su izgrađeni tuneli.

Ljupkovska kotlina

U Ljupkovskoj kotlini Dunav se širi na 1500 m dok je dužina kotline 12 km. Dubina se u kotlini, zbog taloženja nanosa i sporijeg toka reke, smanjuje za 10-15 m. U kotlinu koja se prostire između reke Čezave sa srpske strane i Suve reke sa rumunske, se uliva nekoliko potoka: Glavčica, Snaski, Birkin, Cvetni i Turski. Na rumunskoj strani reljef je diseciran dolinama Berzaske, Oravice, Kamenice i Suve reke. Tokom proleća ove pritoke donose u Dunav dosta nanosa koji se akumulira na njihovim ušćima stvarajući u prošlosti plavine. Plavine su bile vidljive pre stvaranja Đerdapskog jezera dok su danas ispod nivoa reke. Od akumuliranog materijala na ušćima reka se stavaraju zalivi tako da je obalska linija dosta razuđena. Ljupkovska kotlina je tektonskog porekla. Rasedne linije meridijanskog pravca seku korito Dunava i između njih je spuštena kotlina. Kasnijim radom reke kotlina je oblikovana. Kotlina je izgrađena od različitih stena: krečnjaka, škriljaca, andezita, gnajsa, a u središnjem delu se nalazi glina i pesak neogene starosti. Najveća pritoka Dunava u Ljupkovskoj kotlini je reka Dobra. Ova reka dugačka 14 km je u gornjem toku izgradila klisuru dok u donjem teče kroz normalnu dolinu sa i do 400m širokom aluvijalnom ravni nazvanom Dobransko polje.

 Gospođin vir

Iz relativno plitke Ljupkovske kotline dubina Dunava se povećava da bi u klisuri Gospođin vir došla do 82 m pre izgradnje brane, a danas i do 100 m. Ovaj deo toka Dunava je pun virova po čemu je i dobio ime. Klisura je dugačka 13 km a širina se menja od 220-380 m. Dubina klisure je 300-500 m, a usečena je u krečnjacima, peščarima, gnajsevima i porfiritima. Korito je puno podvodnih stena kroz koje je u vreme regulacionih radova u XIX veku prokopano tri podvodna kanala: Kozla-Dojke, Jeliševa ili Panama i Izlaz-Tahtalija. Između ovih podvodnih stena postojali su mnogobrojni vrtlozi a ispod najvećih su na dnu reke evorsijom stvarani džinovski lonci koji imaju svoja imena – Mačkov, Veliki i Mali Simin. Prečnik im je 5-6 m, a mogu biti velike dubine. U džinovskom loncu kod stene Pjatra Lunga je, pre stvaranja jezera, izmerena najveća rečna dubina u Evropi od 82 m. Ukoliko ovi markantni oblici u reljefu dna Dunava nisu zasuti nanosima posle izgradnje brane i stvaranja Đerdapskog jezera dubina u njima bi mogla da bude i preko 100 m.Kilometar nizvodno od Pjatra Lunge se pre stavarnja jezera nalazio Girigari, najsnažniji vrtlog u Đerdapu.

 Donjomilanovačka kotlina

Nizvodno Dunav se širi u Donjomilanovačku kotlinu koja se od Grebena do početka Kazana pruža 19 km i time je i najduža u Đerdapu. Širina Dunava dotiže i preko 2 km.Pre izgradnje brane i formiranja Đerdapskog jezera u ovom delu klisure je bilo nekoliko ada od kojih je najveća bila Porečka. Nizvodno od Doljeg Milanovca se u Dunav uliva i najveća pritoka u celoj klisuri, Porečka reka. Samo ušće reke je potopljeno, usled izdizanja nivoa vode po izgradnji brane, i pretvoreno u zaliv dužine 7 km. Porečka reka je duga 55 km, a nastaje spajanjem Šaške koja izivre na planini Liškovac i Crnajke koje izvire u podnožju Deli Jovana. Donji tok reke se nalazi u nacionalnom parku.

Kazan – Veliki i Mali

Donjomilanovačka kotlina zavaršava suženjem, suteskom, Velikog i Malog kazana dužine 19 km koja povezuje Donjomilanonvačku i Oršavsku kotlinu. Dunav se ovde usekao i do 300 m u masiv Velikog i Malog Štrbca koji predstavljaju ogranke Miroča. Erozivnim proširenjem kod rumunskog sela Dubove ovo suženje je podeljeno na Veliki i Mali kazan. Dunav je na ovom delu najuži 180 m u Malom Kazanu, a najveća širina u klisuri mu dostiže 300m, dok je nagib dolinskih strana, koje su izgrađene od krečnjaka i gabra, skoro 80°. Najveća dubina je 76 metara koju Dunav dostiže u džinovskim loncima. U krečnjačkim stenama Velikog i Malog Štrbca nalazimo kraške oblike reljefa vrtače i pećine. Mnogo vrtača se nalazi na potezu od Golog Brda do Tekije. Najveća vrtača Tisa ima oblik elipse i dugačka je oko 1km. U mnogim ponorima na ovom delu Miroča gube se vode rečica Ibrine, Rakine i Suve reke. Pre izgradnje brane u podnožju strmih padina, a u blizini reke su bila jaka kraška vrela Hajdučki izvor i Bela voda.U Kazanu se nalaze tri suve pećine bogate nakitom. To su Grobiška Pećina, Dragona pećina i Mala Marija.

Oršavska kotlina

U poslednjoj kotlini u Đerdapskom sektoru Dunava, Oršavskoj, Dunav se naglo širi i dostiže 1400 m. Kotlina je duga 16 km i karakteristična je po razuđenoj obali i blažim i lakše prohodnim dolinskim stranama. Usečena je u kvartarne naslage i gnajsolike mikašiste. Sa rumunske strane kod Oršave se u Dunav uliva reka Černa, vodom najbogatiji vodotok u Đerdapu. Pre formiranja jezera na ušću reke je bilo veliko ostrvo Ada Kale, izgrađeno od rečnih nanosa. Bilo je deo delte reke i dugo 1750 m i široko 400-500m.

Sipska klisura

Poslednje suženje na Dunavu u Đerdapu je 6,6 km duga i 1100 m široka Sipska klisura. Klisura je usečena u kristalaste škriljce, i jurske i kredne krečnjake i peščare. Slojevi ovde padaju skoro vertikalno i pojedini stenski kompleksi se mogu pratiti i u koritu Dunava gde izgrađuju izdvojene ostenjke Prigrade. Prigrada predstavlja odsek u koritu Dunava koji je nastao tektonskim pomeranjem usled spuštanja Vlaškog basena, a izdizanja luka Karpatskih planina. Izgrađena je od kvarcevitih škriljaca i u jednom periodu evolucije dunavskog korita je bio vodopad koji je erozijom pretvoren u brzak dug 3 km gde je brzina vode dostizala i 5 m/s. Dna džinovskih lonaca koji su nastali evorsijom su niži za 14-16 m od nivoa Crnog mora.

 Nacionalni park Kopaonik – biljni i životinjski svet

Kopaonik je jedan od značajnijih centara endemizma u Srbiji. Na području nacionalnog parka je utvrđeno prisustvo 825 biljnih taksona visokoplaninske flore, svrstanih u 292 roda i 80 familija, od čega 91 endemična i 82 subendemične biljke.

Prostor Kopaonika nastanjuju različite životinjske vrste. Fauna Kopaonika u celini i područja nacionalnog parka predstavlja najmanje istraženu dimenziju ovog prostora. Na području Kopaonika do sada je izdvojeno 14 vrsta vodzemaca, 13 vrsta gmizavaca, 166 vrsta ptica i oko 39 vrsta sisara.

Biljni svet

Na Kopaoniku su utvrđena tri stenoendema – kopaonička čuvarkuća, kopaonička ljubičica i pančićeva režuha. Razlog relativno velikog broja endemskih vrsta treba tražiti u specifičnim klimatskim uslovima koji su vladali na Kopaoniku, a i drugim lokalitetima na Balkanskom polustrvu, tokom poslednjeg ledenog doba kad su iste vrste u Evropi bile uništene glacijaciojm. Tipična refugijalna staništa tercijarnih i glacijalnih relikata na Balkanu su srednji planinski pojasevi i duboke klisure. Distribucija u odnosu na tip vegetacije ukazuje na postojanje dva centra biodiverziteta endemičnih biljaka na Kopaoniku – u visokoplaninskom delu (vegetacija rudina na krečnjacima i serpentinima) i u podgorini (termofilni serpentinski kamenjari). Visokoplaninsku floru Kopaonika u okviru nacionalnog parka čine flora pojasa smrčevih šuma, subalpske žbunaste vegetacije i planinskih rudina (sa 58% vrsta flore na oko 4% površine ukupnog masiva Kopaonika).

Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije („Službeni glasnik RS” br. 50/93, 93/93, 10/94), 30 biljnih vrsta koje rastu na Kopaoniku stavljeno je pod apsolutni režim zaštite. Naredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta („Službeni glasnik RS” br. 17/99) obuhvaćene su 43 biljne vrste koje rastu na Kopaoniku. Na evropsku listu retkih i ugroženih vrsta biljaka i životinja, Crvenu listu (European Red List, UNESCO, New York, 1991.) upisane su četiri vrste sa područja nacionalnog parka – dve u grupi endemičnih vaskularnih biljaka i dve u grupi neendemične flore.

Površina pod šumom u Nacionalnom parku je ukupno 7.427,24 ha, od čega pod državnom, najkvalitetnijom šumom 7.077,02 ha i pod privatnom, ostatak od 350, 22 ha. U državnoj šumi ustanovljeno je sledećih pet namenskih celina: proizvodno-zaštitne šume, zaštitne šume zemljišta, rekreativne površine, prirodne predeone celine (II stepen zaštite) i prirodni rezervati (I stepen zaštite), među kojima izrazito dominiraju šume prirodnih predeonih celina (Barska reka, Samokovska reka, Gobeljska reka, Duboka i Brzećka reka), a zatim zaštitne šume zemljišta i strogi prirodni rezervati.

Na osnovu tipoloških istraživanja 2002/2003. godine, u nacionalnom parku su definisana 43 tipa šuma (od kojih 21 tip po prvi put izdvojen u Srbiji). Površinski najzastupljenije su šume smrče (37,89%), zatim šume bukve (25,35%), šume smrče, jele i bukve (14,04%), šume smrče i bukve (10,58%), šume smrče i jele (8,56%) i šume jele i bukve (3,45%).U drvnom fondu dominiraju smrča sa 58%, bukva sa 33% i jela sa 8%, dok sve ostale vrste učestvuju sa 1%. Čiste sastojine čine 64,45% ukupno obrasle površine što se sa stanovišta mešovitosti šumskog fonda procenjuje kao osrednje do nepovoljno stanje. Stanje mešovitosti šuma relativno je povoljno samo kod strogih prirodnih rezervata (58,83% mešovitih sastojina). Na Kopaoniku raste oko 250 lekovitih biljnih vrsta, od kojih su mnoge strogo zaštićene: kohova sirištara, barski petolist, uva, medveđe grožđe, kičica, jedić…

Na Kopaoniku je pod zaštitom nekoliko rezervata prirode i veliki broj spomenika prirode. Najpoznatiji rezervati prirode su: Metođe (zajednice smrče i bukve sa reliktnim vrstama), Kozje stene (reliktne zajednice smrče, jele i vresa, lokalni endemitet kopaonička ljubičica), Vučak (jedinstvene zajednice jele i smrče), Jankova bara (najveća tresava na Kopaoniku). Ostali rezervati prirode su: Barska reka (bogatstvo i raznovrsnost vegetacije, koja se vertikalno smenjuje od smrčevih, bukovo – smrčevih, bukovo- jelovo- smrčevih do čistih bukovih šuma), Samokovska reka (zajednica smrče sa kiselicom i smrče sa mahovinom, tresava), Jelovarnik (vodopad oko koga su šume bukve, bukve i smrče i planinskog javora), Jelak (zajednice tise i javora, tise i jele), Suvo rudište (zajednice borovnice, kleke i subalpske smrče), Bele stene ( biljne zajednice livada, kamenjara, stena, šuma- žbunastih i visokih), Duboka ( reliktne zahednice bukve sa šašikom i bukve sa crnim grabom, planinski javor sa bukvom), Mrkonja (reliktna mešovita šuma smrče, bukve i jele), Gobelja (refugijum na čijim oštrim i stenovitim stranama raste runolist, glacijalni relikt koji je krajnje ugrožena vrsta u Srbiji). Od spomenika prirode posebno je interesantno Semeteško jezero, sa plovećim ostrvima.
Na Kopaoniku su prisutni svi vegetacijski pojasevi karakteristični za visoke planine centralnog Balkana, što se može videti na profilu od Ibra sve do Pančićevog vrha. U najnižim delovima zastupljena je zona poplavnih močvarnih i higrofilnih šuma vrbe, jove, topole i lužnjaka. Iznad njih na visinama do 500 do 800 m prostire se pojas termofilnih sladunovih i cerovih hrastovih šuma. Ulazeći u zonu nacionalnog parka na visinama od 800-1100 m javljaju se mezofilne šume hrasta kitnjaka i bukve da bi od 1100 od 1500 m dominirale zajednice bukovih šuma uz mešavinu bukve i jele i smrče i jele. Od 1500 do 1800 m susrećemo frigorifilne visokoplaninske šumske zajednice četinarske vegetacije u kojima je zastupljena smrča uz mešanje sa subalpskom bukvom, gorskim javorom i jelom. Pojas smrčevih šuma je najrazvijeniji na Ravnom Kopaoniku sa granitnom podlogom, u Brzećkoj i Dubokoj reci na krečnjacima i u Samokovskoj reci sa reliktnim šumama na serpentinima. Iznad pojasa smrčevih šuma na visinama iznad 1800 m prostire se pojas subalpijske žbunaste vegetacije, predstavljene zajednicama polegle kleke i borovnice. U najvišim predelima zastupljen je pojas visokoplaninskih rudina i pašnjaka alpskog i subalpskog tipa.

Životinjski svet

Prostor Kopaonika nastanjuju različite životinjske vrste. Fauna Kopaonika u celini i područja nacionalnog parka predstavlja najmanje istraženu dimenziju ovog prostora. Na području Kopaonika do sada je izdvojeno 14 vrsta vodzemaca, 13 vrsta gmizavaca, 166 vrsta ptica i oko 39 vrsta sisara.

Detaljnije je istražena fauna ptica i utvrđeno je da na teritoriji nacionalnog parka dominiraju gnezdarice sa 120 vrsta od kojih su 90 % zavičajne vrste. Usled brzih promena prirodnih uslova stanovnit broj novih vrsta ptica je naselio Kopaonih u poslednjih 50 godina dok su neke u isto vreme nestale. Zabeleženo je povećanje broja ”oportunističkih” vrsta koje su prilagodiljive za promene uslova staništa, a smanjen broj grabiljivica i i vrsta koje su usko vezane za ostljive biotope. Uprkos tome može da se kaže da je divezitet ptica na Kopaoniu bogat. Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije, 99 vrsta ptica sa Kopaonika stavljeno je pod zaštitu. Od tog broja je nestalo 13 vrsta, a više se ne viđa devet. Na Evropskoj Crvenoj listi zastupljeno je pet vrsta registrovanih u nacionalnom parku, od kojih se na Kopaoniku gnezdi samo još jedna vrsta. Na svetskoj Crvenoj listi (World Red List), 1996.) nalaze se tri vrste, od kojih su dve po IUCN kategorijama svrstane u VU (vulnerable) – ranjive vrste, od kojih se jedna gnezdi u zaštitnoj zoni, a ostale su nestale. Više pažnje u istraživanju i zaštiti posvećeno je pticama grabljivicama (program hranilišta, koji se realizuje od 1996. godine).

Iz faune sisara na Kopaoniku je detektovano 39 vrsta i to: devet vrsta bubojeda, pet vrsta slepih miševa, jedna vrsta paglodara, 14 vrsta glodara, osam vrsta mesoždera i dve vrste papkara. Sve vrste su autohtone (sem američke ondatre koja je pre 40 godina prodrla uz dolinu Ibra). U prošlom veku istrebljeni su medved, ris, divokoza, jelen i vidra (ova poslednja javlja se u zaštitnoj zoni), a ugroženi su divlja mačka i divlja svinja. Na evropskoj Crvenoj listi su i dve vrste sa područja nacionalnog parka, obe sa naznakom (VU) ranjive vrste.

Čovek je svojim uticajem direktno uticao na opstanak krupnih vrsta sisara. U pitanju je uglavnom bio lov zbog mesa, krzna i trofeja. Na takav su način pojedine vrste potpuno istrebljene, a druge su dovedene na rub egzistencije (divlja svinja, divlja mačka), dok su pojedine uspele da se održe (srna, zec, veverica, kune). Na opstanak sisara takođe je neposredno uticalo i stalno uznemiravanje na njihovim prirodnim staništima, počevši od rudarskih radova, preko stočarstva, šumskih radova i u najnovije vreme, turizma sa svojim sportskim i rekreativnim aktivnostima. Posebno se mora podvući degradacija površina koje služe kao staze za skijanje.

Posebno je interesantna fauna dnevnih leptira kojih je na prostoru planinskog masiva do sada je utvrđeno ukupno 135 vrsta. S obzirom na relativno velik broj utvrđenih vrsta, što predstavlja elementarni faunistički pokazatelj,
možemo zaključiti da je faunistička istraženost prostora Kopaonika dobra. Od 289 vrsta dnevnih leptira na Balkanskom poluostrvu na Kopaoniku živi 46,7 %, a u odnosu na 192 vrste u Srbiji 70% vrsta je zastupljeno na Kopaoniku. Od ukupnog broja vrsta dnevnih lepita na Kopaoniku jedna je vrste endemorelikt, a to je ”Colias caucasica”.

Nacionalni park Fruška gora – ”ostrvska planina”

Često opisivana kao ‘’ostrvska’’ planina Vojvodine Fruška gora pripada niskim planinama. Iako je niska planina njena visina je uticala na bitno drugačije prirodne odlike od okolnog nizijskog prostora. Atribut ’’ostrvska’’ ne opisuje samo njen reljefni odraz uniziji već i ’’ostrvsku’’ geološkustrukturu, biljni i životinjski svet kao i klimatske i hidrološke odlike u Panonskoj niziji što je uslovilo i drugačiji istorijski i kulturni razvoj i identitet prostora.

Reljef

Nacionalni park Fruška gora zauzima najveći deo istoimene ostrvske planine u severnom delu Srema. Izdužena u pravcu istok zapad u dužini od 78 km sa severa je ograničena rekom Dunav na čiji današnji tok je značajno uticala, dok se prema jugu spušta u Sremsku lesnu zaravan.

Fruška gora uz ostale ostrvske planine predstavlja ostatke spuštenog dela unutrašnjih Dinarida. Nastala je u paleozoiku za vreme hercinske orogneneze dok je konačno formirana kao zaostali deo starog panonskog kopna pri njegovom spuštanju u oligomiocenu. Najznačajniji rasedi koji su nastali razlamanjem planiskog masiva tokom alpske orogeneze su: Vrdnički, Novo Hopovo, Međeš, Grgeteški, Novoselski i Čotski. Složenog je geološkog sastava. Jezgro planine je izgrađeno od paleozojskih škriljaca, filita, argilošista sa interkalacijama kvarca i kvarc – konglomerata. Na osnovu se nastavljaju mezozojske stene predstavljene verfenskim škriljcima, serpentinima sa mestimičnom pojavom kretacejskih krečnjaka. Ceo trup planine je proriven magmatskim žicama granita, riolita, dacita i andezita sa tufovima.

Na području Fruške gore nalazi se veći broja ležišta različitih mineralnih resursa, prvenstveno nemetala i uglja. Razlog tome je složena geološka istorija koja se ogledala u formiranju različitih slojeva stena tokom višestrukih tektonskih razlamanja i više puta obnavljanim vulkanskim aktivnostima. Dok se ugalj više ne eksploatiše nemetali su jedine sirovnie koje se eksploatišu na ovom prostoru. Nemetalične mineralne sirovine su relativno brojne i raznovrsne i obuhvataju: cementne laporce, krečnjake, dolomite, peščare, latite (trahite), dacitsko-andezitske stene, neolitske i druge tufove, bentonite, opekarske gline, magnezite, peskove, juvelirske sirovine, azbest, silikovani serpentinit.

Tokom postojanja Paratetisa Fruška gora je bila ostrvo. U postjezerskoj fazi Fruška gora je predstavljala prepreku vetrovima koji su duvali sa Karpata zbog čega je oko planine taložena fina prašina – les. Na Fruškoj gori se les nalazi do visine od 400 m. Zbog pravca navejavanja lesa sa severoistoka i istoka južne padine Fruške gore se blago spuštaju prema niziji dok su severne strmije, a lesni odseci prema Dunavu su visoki. Kod Čortanovaca su lesni odseci visoki i do 60 m. Zaravan je stvarana tokom 5-6 faza jer se na profilu zaravni zapaža 4-5 smeđih zona. Les je navejavan za vreme sušnijih glacijalnih perioda dok su smeđe zone nastale tokom vlažnijih perioda, interglacijala i interstadijala.

Klima

Klimatske karakteristike Fruške gore su uslovljene njenim geografskim položajem (geografska širina, reljef – Panonska nizija) i reljefom (pravac pružanja, nadmorska visina, izgled reljefa – brojne potočne doline kojima struje vazdušne mase). Prema geografskom položaju Fruška gora pripada oblasti umereno – kontinentalne klime. Ostrvski položaj u Panonskoj niziji ističe je kao prostor dodira različith vazdušnih masa – kontinentalnih koji dolaze sa severnih i istočnih stepskih predela i vlažnih atlantskih.

Razlike u temperaturma i količini padavina između podnožja i vrha Fruške gore su prvenstveno posledica promene nadmorske visine. Razlike u srednjoj godišnjoj temperaturi između Sremskih Karlovaca (11,7°C) i Iriškog venca (10°C) je 1,7°C. Slična je razlika i između minimalnih (januar 0,6°C i -0,9°C) i maksimalnih temperatura (jul-avgust 21,9°C i jul 21°C). Temperature iznad 10°C kada turistička infrastruktura počinje da trpi veći pritisak traju od ranog proleća do kasne jeseni tj. u Sremskim Karlovcima od aprila do novembra, a na grebenu Fruške gore od maja do novembra.

Srednje mesečne vrednosti klimatskih elemenata u Sremskim Karlovicma (1950-1990.)

Srednje mesečne vrednosti klimatskih elemenata na Iriškom vencu (1950-1990.)

Najveću količinu padavina prime najviši centralni delovi Fruške gore. Najmanja količina padavina se izluči u istočnoj podgorini u Sremskim Karlovcima koji prime prosečno oko 585 mm, a 130 mm više ili 726 mm primi Iriški venac. Najmanji broj dana sa snegom je u Sremskim Karlovcima 19,9 dana, a najveći na Iriškom vencu 28,3 dana.

Hidrografija

Nacionalni park Fruška gora odlikuje gusta i relativno pravilno raspoređena hidrografska mreža. Površinskevodesu predstavljeneizvorima, vrelima, gustomrečnommrežom, baramaiveštačkimjezerima. Najveći deo padavina koji se izluči na ovom prostoru se proceđuje i hrani podzemne vode dok manji deo otiče površinski formirajući površinske tokove. Zbog toga je na prostoru Fruške gore evidentirano oko 187 izvora. Površinska hidrografija je predstavljena sa 42 vodotoka od kojih 28 otiču prema Dunavu, a 14 prema Savi. Duži vodotoci koji se ulivaju u Dunav su Patak bara 15,5 km, Potoranj 11,5 km, Neštinski 10,8 km, Lišvar 10,7 km. Najkraći je potok Matej sa 1,9 km. Slivu Save pripadaju Veliki potok 8,2 km, Međeš 8 km i Jelence 6,7 km. Ukupna dužina fruškogorske rečne mreže iznosi 437,9 km, od toga na severnoj podgorini 234,5 km, a na južnoj 205,2 km. Gustina rečne mreže je 621 m/km².

U pogledu vodnogrežimafruškogorskipotocinosenajvećekoličinevodeu ranoprolećeiu kasnu jesen. Najveći broj potoka presušuje sredinom leta i ostaje takav do sredine jeseni. Drugi period kada je količina vode mala, ali potoci ne presušuju je krajem zime. Ova kolebanja vodostaja u potocima ne podudaraju se sa godišnjom raspodelom padavina. U cilju sagledavanja mogućnosti akumuliranja podzemnih voda, njihove cirkulacije i pre svega zahvatanja za vodosnabdevanje na pojedinim lokacijama, sve stenske mase su uslovno izdvojene kao termalne i mineralne vode.

Biljni svet

Specifičnost biljnog sveta Fruške gore je spoj šumskih, stepskih i livadostepskih staništa. To je neodvojiva strukturna i funkcionalna ekološka celina, povezna kretanjima i međuodnosima brojnih biljnih i životinjskih vrsta koje žive na tom području.

Nacionalni park “Fruška gora” karakterišu trideset tri tipa šume među kojima dominiraju tipovi mešovitih šuma lužnjaka, šuma kitnjaka i graba, čistog kitnjaka i bukve. Na kserotermnijim staništima dominiraju šume cera i medunca. U Nacionalnom parku su evidentirane 54 vrste drveća, od čega je sedamnaest unešenih vrsta. Pri tom dominantna vrsta je srebrna lipa (37,6% u zapremini), potom kitnjak (18,8%), cer (11,8%), bukva (8,8%) i grab (6,6%). Ostale vrste su pojedinačno neznatno prisutne u šumskom fondu. Unešene vrste u šumskom fondu učestvuju sa 5,9%, od čega bagrem sa 2,1% i sa tog aspekta ne predstavljaju znatniji problem, dok je u privatnim šumama evidentirano 25 vrsta drveća. Zdravstveno stanje ovih šuma može se smatrati osrednjim. Sušenje šuma u poslednjih dvadeset godina je nanelo znatne štete ukupnoj fizičkoj kondiciji ovih šuma, pri čemu je posebno stradao hrast kitnjak. U kompleksu su evidentirana različita entomološka i fitopatološka oboljenja ali, s obzirom na trenutnu izraženost i intenzitet, značajniji su kao potencijalni ugrožavajući faktori.

Površina Nacionalnog parka koja je prekrivena šumom je 92,3%, a pokrivenost zaštitne zone šumom iznosi 4,17%. Tako nagli prekid kontakta šumske vegetacije Nacionalnog parka sa okruženjem je veoma štetan. Ta štetnost se ogleda u tome što je celokupni bio-ekološki sistem Nacionalnog parka direktno izložen svim negativnim “spoljnim činiocima”. Vanšumsko zelenilo, naseljsko i atarsko, takođe, nije dovoljno zastupljeno i razvijeno. Čovek je u prošlosti iskrčio veliki deo šuma naFruškoj gori, tako da se na ovim, potencijalno šumskim površinama, danas uglavnom nalaze livade, utrine, njive, vinogradi i voćnjaci, a preostale šume uglavnom se nalaze na višim   i nagnutim položajima sa izraženim erozionim procesima  i većim delom su obuhvaćene granicama nacionalnog parka. Od nekadašnjih 130000 ha površine pod šumom danas je ostalo samo 23000 ha.
Flora Fruške gore je veoma raznolika i specifična. Na prostoru uže zone Nacionalnog parka raste oko 1000 vrsta biljaka, a njihov ukupan broj, zajedno sa biljkama na prostoru zaštitne zone, prelazi cifru od 1500 vrsta. Ovako velikom raznovrsnošću Fruška gora može da se poredi sa mnogo većim i višim planinama u Srbiji. Papratnjače su zastupljene sa 15 rodova. Do sada je ukupno zabeleženo 32 predstavnika ove grupe biljaka, od kojih se 6 nalaze na listi prirodnih retkosti Srbije. Golosemenice su naFruškoj gori prisutne sa samo jednom autohtonom četinarskom vrstom– kleka, koja ulazi u sastav većeg broja šumskih zajednica. Skrivenosemenice su najbrojnije biljke na Fruškoj gori koje čine više od 90% njene ukupne flore. Fruška gora je poznata po prisustvu velikog broja (oko 700 vrsta) lekovitih biljaka. Veći deo njih su autohtone, “divlje” vrste, a manji deo su alohtone, gajene biljke. Na Fruškoj gori su prisutne još i livadska, močvarna i barska vegetacija.

Životinjski svet

Životinjski svet Fruške gore bogat je i raznovrstan. Ribe su prisutne samo sa desetak alohtonih vrsta u veštačkim akumulacijama, jer su potoci, iako veoma brojni na Fruškoj gori, mali i nestalni i u toku leta često presušuju. Na Fruškoj gori je registrovano 23 vrste vodozemaca i gmizavaca. Postoji i 60 vrsta sisara iz 16 familija i 42 roda. Većina njih su autohtone vrste izuzev jelena lopatara i muflona koji se gaje u lovnom rezervatu. Od ukupnog broja sisara na Fruškoj gori, 38 vrsta su zaštićene kao prirodne retkosti. Stanje divljači u području Nacionalnog parka “Fruška gora” može se oceniti nepovoljnim, s obzirom da se osnovne vrste divljači sreću samo kao pojedinačni primerci. Zbog toga se naseljavanje, zaštita i očuvanje odnose na svu divljač, a posebno retku i zaštićenu. Ptice su naFruškoj gori zastupljene sa oko 200 vrsta. Jedan deo su ptice selice koje se na ovoj planini dva puta godišnje samo kratko zadržavaju.

ŠETANJE

Mada je tokom života bio relativno malo poznat, danas se smatra da je Henry David Thoreau
(1817–1862) jedna od centralnih figura američke misli i književnosti. Njegovo najpoznatije delo, Valden ili
Život u šumi (Walden; or, Life in the Woods, 1854) ostaje upečatljivo, ali ipak neostvareno zalaganje za
jednostavnost i promišljenost u svakodnevnom životu; ono i dalje pleni ljude koji su svesni razlika između
ideala i stvarnosti u kulturi okrenutoj ka materijalnom.
Želim da kažem nešto o prirodi, o apsolutnoj slobodi i divljini koja se razlikuje od građanske
slobode i kulture – želim da sagledam čoveka kao stanovnika prirode, kao nekoga ko je njen neraskidivi
deo, a ne kao člana društva. Želim da ponudim jedan upečatljiv prikaz i da na taj način skrenem pažnju na
tu temu, jer postoji dovoljno zagovornika civilizacije: ministri, školski odbori, i svako od vas će se već
pobrinuti za to.
Tokom života sreo sam samo jednu ili dve osobe koje su razumele umetnost šetanja, to jest
odlaska u šetnju – koje su imale, da se tako izrazim, talenat za sauntering1: ta reč se vrlo lepo može
povezati sa pričom o „besposlenim ljudima koji su se u srednjem veku kretali zemljom i tražili milostinju,
govoreći da idu ’à la Sainte Terre’ u Svetu zemlju; deca bi za njima vikala, „Evo ide jedan Sainte-Terrer,
„Saunterer” – putnik u Svetu zemlju. Oni koji su se šetali, ali nisu išli ka Svetoj zemlji, mada su to tvrdili,
zaista su bili samo besposličari i skitnice; ali oni koji su tamo zaista išli jesu „saunterers” u pravom smislu
te reči, onako kako je ja shvatam. Međutim, neki tu reč izvode iz izraza sans terre, bez zemlje ili doma, što,
u stvari, znači nemati određen dom, već se osećati svugde kao kod kuće. Jer to je tajna uspešne šetnje
(„sauntering”) . Onaj ko sve vreme mirno sedi u kući možda je veća lutalica od svih; ali šetač („saunterer”),
u pravom smislu te reči, nije nimalo veća skitnica od krivudave reke koja sve vreme neumorno traži
najkraći put do mora. Ali ja više volim prvi način izvođenja, pošto je zaista i najverovatniji. Jer svaka šetnja
je neka vrsta krstaškog pohoda na koji nas poziva pustinjak u nama, zahtevajući da krenemo i ponovo
preuzmemo tu Svetu zemlju iz ruku nevernika.
Tačno je da smo danas samo malodušni krstaši, uključujući i šetače, jer ne preduzimamo smele,
trajne poduhvate. Naše ekspedicije su samo kratke ture i mi se uveče vraćamo starom ognjištu od kojeg
smo krenuli. Polovinu šetnje provedemo prateći vlastite stope. Možda bi trebalo da pođemo u vrlo kratku
šetnju puni avanturističkog duha, bez namere da se vratimo – spremni da svojim udaljenim kraljevstvima
pošaljemo natrag samo svoja balsamovana srca kao relikvije. Ako ste spremni da ostavite oca i majku,
brata i sestru, ženu, decu i prijatelje, da ih više nikada ne vidite, – ako ste isplatili svoje dugove, sačinili
testament, doveli u red svoje poslove i ako ste slobodan čovek, tada ste spremni za šetnju.

Od Mitrovca na Tari do Malih Rosa na Luštici

Putovali od Mitrovca na Tari do Malih Rosa na Poluostrvu Luštica na ulazu u Boku kotorsku.

Krenuli u 9:20, a stigli oko pola osam uveče. Put od nekih 400km, sa dosta stajanja, uz izvor, Drinu, Ćupriju, ćevape, jezero, kafa i domaći sok od borovnica u fantastičnom restoranu – gostionici Zvonce u Plužinama

Goostionica Zvonce, Plužine

Put nas je vodio preko Višegrada, Goražda, Srbinja, Šćepan polja i obilaznice oko Nikšića do mora kod Risna i dalje do odredišta.Granice prešli bez problema, kroz Bosnu prošli glatko, ćevapi u Višegradu kod Emili su najbolji, u Višegradu našli i divnu knjižaru sa starim knjigama, starim znači još zaostala izadanja iz SFRJ, kupili mušičarenje i Jugoslaviju za 4km, Na Drini ćupriju, džezvu za poklon u Andrićgradu.

Višegrad, Ćuprija na Drini

Najgori deo puta, uzak i sa povremenim rupama je od Srbinja do Šćepan polja. Ako se ne mora ići ovim putem (zbog npr. raftinga Tarom ili odlaska na Durmitor) bolje je preko Trebinja, uz obilazak okoline, i dalje za Risan. Put od Nikšića do Risna je bio savršen i bez gužve. Neko vreme smo pratili šleper koji je jurio 100 na sat. Prestigli ga na uzbrdici. Na trajekt smo ušli vrlo lako tj. mi smo ušli kao poslednji od automobila, posle nas bus i gotovo.

Prvi put na Luštici i prvi utisak ’’kud sam ovo krenuo’’?

Na silasku za Lušticu sa puta za Budvu nedostaje cela traka (rekonstrukcija), propuštam one koji idu uzbrdo. Kola parkirana, prolazi između uski, ljudi, žene, deca, psi, kontejneri… Da li smo zeznuli ovih par dana koje smo odvojili za more? Nemamo kud već nastavljamo dalje. Skrećemo na odvajanje za Rose, levo uzbrdo. Prolazimo pored parkiranog hiluxa koji nas je ostavio i odjurio uzbrdo jer zna kuda je krenuo. Mi pažljivo odmeravamo put i skrećemo na jednom odvajanju desno jer mislimo da smo stigli do skretanja za Rose. Provlačimo se kroz put koji je mestimično jedva ostao prohodan od rastinja koje ga je obraslo. Prolazimo pored neke ruševine koja liči na napušteno vojnu građevinu i na kraju izlazimo na isti put sa kog smo skrenuli samo malo niže. Nastavljamo dalje i konačno posle uputstva Zrenjaninca, koji je prolazio, nastavljamo sigurnije sve do table Male Rose. Napisano rukom na tabli, ali znači mnogo. Skrećemo na nasuti put koji mestimično traži pažljivu, sporu vožnju zbog kanala nastalih od kiša. Konačno dolazimo na odredište. Stajemo pored niza stepenica koje se strmo spuštaju ka moru a sa obe strane su načičkane kuće.

Pogleda na Rose sa mora

 
Usledilo seljenje stvari za boravak na moru. Pomoć domaćina je dragocena jer je stepenica mnogo. Soba sa svim potrebnim stvarima, čista. Odmah se spustili do mora da iskoristimo još malo dana što je ostalo. Sunce zašlo, ali more toplo i čisto. Ježevi, morske zvezde, kažu i hobotnice i mali račići koji trče po kamenju. Ne bi bilo loše imati neke papuče za vodu. Obala kamenita. Kupanje, uživanje, opuštanje i zbog ovog smo se borili. Nema gužve i galame tipične za crnogorsko primorje.

Konačno znamo zašto smo došli na ovo mesto.

Domaćini su nam obećali mir i čisto more i sve smo to dobili plus ljubaznost i predusretljivost, dobru volju i raspoloženje i naravno za dobrodošlicu lozu i domaću picu (’’mislim jelo’’, što je reklo jedno dete kada je čitalo svoj rad o Italiji).

Kamenita plaža ispod Malih Rosa

Pogled sa balkona, ispred sobe, na Herceg Novi

Male Rose, poluostrvo Luštica. Preko puta Herceg Novi. Sa balkona pogled puca na more i grad preko puta.

Ranije nikad čuo za ovo mesto. Našli ga preko interneta. Dva brata od strica imaju kuću sa pogledom na more i pregršt pozitivne energije kojom odiše i mesto. Na netu piše da posle sezone ostane desetak ljudi. A Male Rose, mesto koje ne postoji (dobili smo nekoliko različitih uputstava koji deo su Male Rose, a koje Rose), bilo bi najbolje da i tako ostane jer dolazeći do njega kroz Krašiće vidi se sudbina malih primorskih mesta sabijenih između mora i stene. Ko dođe videće da ima ludih građevina, kućerina, dvoraca usečenih u brdo, ali uprkos tome mesto još uvek odiše mirom i lepotom). Vredi svaki minut koji smo proveli tamo.

Pogled sa terase restorana Forte Rose

Male Rose, koliko mogu da vidim na prvi pogled sa čamca koji nas prevozi u Herceg Novi, su vertikalni nizevi kuća uz koje su izbetonirane stepenice. Ima dosta apartmana za izdavanje, ali nažalost drugi deo godine zvrje prazne. Malo dalje od Malih Rosa su Rose, Forte Rose – restoran, malo naselje sa tri restorana, bez prodavnice. Nekoliko pristaništa i redovna linija sa Herceg Novi. Za dva evra nekoliko puta dnevno prevozi do gužve i prodavnica u Herceg Novom. Kažu i dasvako jutro dolazi kombi oko deset i doveze na put iznad Malih Rosa hleb i ostale potrepštine a ostalo može da se naruči. Ako želiš mir i more ovo je pravo mesto.

Pogled na Forte Rose sa mora

Prevoz do Herceg Novog. ”Loro” sa odličnom posadom. Uvek tačan. Moguć svaki dogovor.

Bili u Herceg Novom. Brodom ’’Loro’’ za dva evra u jednom pravcu. Cena za sve što dobiješ prava sitnica,a dobiješ sve moguće informacije o okolini, sedenje na pramcu, dogovor o vremenu povratka i poznanstvo sa čovekom. Kreće u tačno određeno vreme koje ispoštuje i raspoložen je i da nas ostavi na molu bliže Malim Rosama. Put kroz makiju i šumicu je jedan način da se stigne do restorana sa odličnom kafom, hranom i uslugom. Subjektivno jeste ali ljudi su vrlo predusretljivi i prihvatili su nas iz prve. Valjda ovde žive, rade i dolaze malo drugačiji ljudi. Od Malih Rosa do Rosa ima sem morskog puta i puta kroz šumicu i put kojim mogu proći samo dobro istrenirani pojedinci željni avanture i puni snage i volje koje negde zovu i ’’Iron man’’. Taj se put odvaja od prvih kuća najbližih asfaltu, posle skretanja za Male Rose, niz brdo do mora preko stepenica, mnogo stepenica, veoma mnogo stepenica. Nigde nisam video toliko stepenica na gomili.
Tim smo putem išli samo jednom i to noću i zato što nismo znali drugi put. Dok smo se spustili do mora najjednostavnije je reći da sam skoro crko. Dakle crko samo od silaženja i bio sav mokar od znoja (imam bar 20kg viška za moju visinu op.a.). Pomisao na povratak izmamila je izjavu da se ja ovim putem ne vraćam. Posle šetnje uz more, boravka u Forte Rosi, konzumiranja piva i komunikacije sa predusretljivim i raspoloženim konobarom iz Sremskih Karlovaca uputismo se istim putem nazad. Sve je bilo nekako lepše i lakše i bliska prošlost je izgledala tako lepa i ugodna. Posle prvih 50-tak stepenica proradio je Hogar u meni i Helga u mojoj neustrašivoj saputnici i hrabro smo grabili napred. Izbrojao sam oko 373 stepenice,+-10. Nikad ih više nisam video, niti poželeo.

1. Grčki naučnik Eratosten je prvi upotrebio naziv geografija u III v.p.n.e.
2. Naziv geografija potiče od grčkih reči Gea – Zemlja i grafein – opisivati.
3. Geografija se bavi proučavanjem pojava i procesa u geografskom omotaču.
4. Geografski omotač se sastoji od

-        litosfere- čvrstog omotača

-        hidrosfere- vodenog omotača

-        atmosfere- vazdušnog omotača

-        biosfere- živi svet koji naseljava delove prethodna tri omotača.

5. Poznatiji istraživači

Kristifor Kolumbo – 1492. otkrio Ameriku,

Vasko da Gama – 1498. pronašao pomorski put oko Afrike do Indije,

Fernando Magelan – predvodio ekspediciju koja je od 1519-1522. prva oplovila svet.

6. Geografija se deli na

a)     Fizičku geografiju koju čine geografske discipline koje proučavaju odlike prirodne sredine:

-        geomorfologija proučava odlike reljefa na Zemlji (litosfera),

-        klimatologija proučava elemente I faktore klime (atmosfera),

-        hidrologija proučava sve vode na Zemlji (hidrosfera),

-        biogeografija proučava rasporstranjenost biljnog I životinjskog sveta (biosfera).

b)     Društvenu geografiju koju čine geografske discipline koje proučavaju stanovništva, naselja I privredne delatnosti I rezultate ljudskog rada.

Deli se na

-        geografiju stanovništva

-        geografiju naselja

-        ekonomsku geografiju

-        političku geografiju.

7. Jovan Cvijić je najveći srpski geograf. Rođen u Loznici 12.10.1865. Bio je profesor i rektor Beogradskog univerziteta (BU), član Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i njen predstenik. Osnovao je Srpsko geografsko društvo (SGD).

8.Vasiona – kosmos – svemir je beskonačno veliki prostor koji nas okružuje i u kome se nalazi bezbroj nebeskih tela. Grčka reč kosmos znači red, poredak.

9. Svetlosna godina je jedinica mere kojom se mere rastojanja u vasioni. Svetlosna godina je rastojanje koje svetlost pređe za jednu godinu. Svetlost se kreće brzinom od 300 000 km/s. 31.536.000 sekundi ima jedna obična godina, ne prestupna. Pomnožiš sa 300 000 I dobićeš koliko kilometara pređe svetlost za godinu dana ili koliko iznosi jedna svetlosna godina.

10. Galaksije su zvezdani sistemi različitog oblika I veličine. Naša galaksija se naziva Mlečni put.

-        Zvezde su usijana, gasovita vasionska tela koja imaju svoju svetlost I toplotu.

-        Nama najbliža zvezda je Sunce.

-        Sunčev sistem čine Sunce I vasionska tela koja kruže oko njega.

-        Planete su hladna I tamna nebeska tela koja svetlost I toplotu dobijaju od Sunca.

-        Planete Sunčevog sistema su od najbliže prema najdaljoj od Sunca: Merkur, Venera, Zemlja, Mars, Jupiter, Saturn, Uran, Neptun.

-        Sateliti su prirodni pratioci planeta koji kruže oko njih. To su tamna I hladna nebeska tela.

-        Zemljin prirodni satelit je Mesec. Mesec je uvek istom stranom okrenut prema Zemlji zbog toga što se za isto vreme okrene I oko svoje ose I oko Zemlje, za 27,3 dana.

-        Veštačke satelite je stvorio čovek lansirao u orbitu oko Zemlje. Imaju različite namene: istraživanje svemira, atmosfere, površine zemlje, telekomunikacija, vojne potrebe.

11. Asteroidi ili plaetoidi su manja tamna I čvrsta vasionska tela koja kruže oko Sunca. Najviše ih ima na kružnoj putanji između Marsa I Jupitera. Nazivi nekih asteroida su: Srbija, Zvezdara, Milanković.

12. Komete su vasionska tela koja se sastoje od kosmičke prašine, stenovitih komada I zaleđenih gasova. Kada se približe Suncu gasovi se zapale I kometa dobije dug magličast repe okrenut od Sunca I zbog toga ih još u narodu nazivaju ‘’zvezde repatice’’. Halejeva kometa je najpoznatija. Ona svakih 76 godina prođe pored Sunca I Zemlje. Poslednji put je prošla 1986. godine. Koliko ćeš imati godina kada bude sledeći put prolazila pored Zemlje?

13. Meteori se vide na noćnom nebu kao svetleći tragovi, a to su veći ili manji komadi stena koji usled velike brzine kojom uleću u atmosferu u dodiru sa vazduhom, zbog trenja, sagorevaju I narod ih naziva I ‘’zvezde padalice’’.

14. Dokazi da je Zemlja okrugla:

-        pomračenje Meseca – pri pomračenju meseca Zemljina senka se vidi na površini Meseca I kružnog je oblika;

-        pojavljivanje I iščezavanje broda na horizontu;

-        ugao pod kojim padaju sunčevi zraci na površinu Zemlje;

-        Magelanova ekspedicija od 1519-1522. je oplovila svet;

-        fotografije Zemlje sa veće visine ili iz vasionskog prostora.

15. Zemlja nema oblik pravilne lopte već elipsoida, spoljoštena je na polovima; ali nema ni oblik pravilnog elipsoida već geoida.

-        polarni prečnik – 12 714km

-        ekvatorski prečnik – 12 756km,

-        Zemlja se predstavlja kao lopta poluprečnika 6370km, a obima 40 000km.

16. Površina Zemlje 510 000 000 (miliona) km²

Vodena površina 361 miliona km² (71%)

Kopnena površina149 miliona km² (29%)

17. Najveće vodene površine na Zemlji nazivaju se okeani – Severni ledeni okean (najmanji), Indijski okean, Atlantski okean ili Atlantik I Tihi okena ili Pacifik (najveći).

18. Najveće kopnene površine na Zemlji su kontinenti – najveći Azija, najmanji Australija, ostali su od najvećeg prema najmanjem Afrika, Severna Amerika, Južna Amerika, Antarktik I Evropa.

19. Jedina dva povezana kontinenta su Evropa I Azija (Evroazija). Granica Evrope I Azije vodi preko planine Ural, reke Ural, Kaspijskog jezera, planine Kavkaz, Crnog mora, moreuza Bosfor, Mramornog mora, moreuza Dardaneli I Egejskog mora.

Teritorije Rusije I Turske se nalaze na oba kontinenta.

20. Pogledaj na karti sveta između kojih se kontinenata nalaze pojedini okeani.

npr. Koji kontinenti ograničavaju Pacifik sa zapada, a koji sa istoka?

Koji kontinenti ograničavaju Atlantik sa istoka, a koji sa zapada?

Koji kontinenti ograničavaju Indijski okean sa zapada, severa i istoka?

Koji kontinenti okružuju Severni ledeni okean? Na koju stranu sveta možemo da krenemo kada se nalazimo na Severnom polu?

GEOGRAFSKA KARTA

Geografska i kartografska mreža

21. Paralele ili uporednici su zamišljene kružne linije koje obavijaju Zemlju u pravcu zapad istok.

Međusobno su paralelne. Nisu iste dužine. Najduža I početna je Ekvator, a prema polovima su sve kraće. Polovi su predstavljeni tačkama.

Ekvator deli Zemlju na dve polulopte severnu I južnu.

Geografska širina je udaljenost neke tačke od početne paralele Ekvatora prema severu ili jugu.

Od Ekvatora do Severnog pola mesta mogu da imaju do 90°severne geografske širine (N), a do Južnog pola 90°južne geografske širine (S);

22. Meridijani ili podnevci su zamišljene polukružne linije koje povezuju, spajaju Severni i Južni pol. Sve su iste dužine. Za početni meridijan je određeno da bude onaj koji prolazi kroz astronomsku opservatoriju koja se nalazi u delu Londona (glavnog grada Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije I Severne Irske) koji se zove Grinič I po njemu je I meridijan dobio ime. Nulti, početni meridijan, Grinič, deli Zemlju na istočnu I zapadnu poluloptu.

Geografska dužina je udaljenost neke tačke od početnog meridijana Griniča prema istoku ili prema zapadu, od 0-180°.

Od Griniča prema istoku do 180° mesta imaju istočnu geografsku dužinu (E), a prema zapadu isto do 180° zapadne geografske dužine (W).

Prikazivanje Zemljine površine

23. Globus je model Zemlje – najvernije prikazuje oblik Zemlje.

24.Geografska karta je umanjen grafički (nacrtan) prikaz površine Zemlje u jednoj ravni. Geografska karta nije model Zemlje. Zašto?

25. Geografska karta sadrži:

1. Matematičke elemente – ram ili okvir karte, kartografska mreža I razmer;
2. Geografske elemente – geografski objekti prikazani na karti;
3. Dopunske elemente – naziv karte, legenda karte I podaci o izradi.

26.Razmer predstavlja odnos stvarnih rastojanja u prirodi I rastojanja na karti.

Razmer nam pokazuje koliko je geografska površina na globusu ili geografskoj karti umanjena u odnosu na stvarnu veličinu Zemlje ili prostora koji prikazuje.

27. Prema razmeru karte delimo na:

1. Sitnorazmerne razmera 1: 1 000 000 ili sitniji (veći je drugi       broj u razmeru, više je umanjena površina Zemlje);
2. Srednjerazmerne razmera 1:200 000 – 1: 1 000 000,
3. Krupnorazmerne razmera 1: 200 000 I krupnije (manji je drugi broj u razmeru, manje je umanjena površina Zemlje, topografske karte I planovi).

28. Prema sadržaju geografske karte delimo na

1. Opštegeografske – prikazuju veći broj geografskih elemenata,
2. Tematske karte – prikazuju 1-2 geografska elementa, retko više (karta vegetacije, klimatska karta, karta gustine naseljenosti, karta prirodnih bogatstava, privrede…)

29. Kartografski znaci služe za prikazivanje geografskih elemenata na geografskoj karti.

Delimo ih na:

-        Konturne – prikazuju granice geografskih objekata (kontinenti, oekani, mora, šume),

-        Linijske – prikazuju granice država, saobraćajnice, reke i

-        Vanrazmerni kartografski znaci svojim izgledom podsećaju na objekte koje predstavljaju (hidroelektrana, fabrika, rudnik, manastir, banja).

Pogledaj u legendi u atlasu ili u udžbeniku za 5. razred kako izgledaju pojedini kartografski znaci.

30. Nadmorska visina je vertikalno rastojanje od nivoa mora do neke tačke na kopnu.

31. Relativna visina je vertikalno rastojanje između dve tačke na kopnu ili razlika izmađu dve nadmorske visine.

32. Predeli na kopnu koji su niži od nivoa mora su depresije. Depresije su predeli sa negativnom nadmorskom visinom. npr. Mrtvo more oko -400mnv

33. Reljef se na geografskim kartama može prikazati sledećim metodama:

1. Metod izohipsa; Izohipse su zatvorene krive linije koje povezuju tačke sa istom nadmorskom visinom.
2. Metod boja,
3. Metod senčenja,
4. Metod šrafiranja.

KRETANJA ZEMLJE

35. Geocentrični sistem predstavlja shvatanje sveta u kome je Zemlja nepokretna I nalazi se u centru Sunčevog sisetama I vasione. Ptolomej – stara Grčka.
36. Heliocentrični sistem shvatanje sveta po kome se Zemlja okreće oko svoje ose I zajedno sa ostalim planetama se okreće oko Sunca.
Nikola Kopernik – Poljska – objavio knjigu 1543(210) ‘’O revoluciji nebeskih tela’’ nekoliko nedelja pred smrt da ga rimokatolička crkva ne bi progonila
Đordano Bruno – Italija – crkva ga je 1600. godine, na Cvetnom trgu u Rimu, spalila na lomači jer se nije hteo odreći svog učenja.

Rotacija Zemlje

37. Zemlja se istovremeno okreće oko svoje ose (rotacija) I oko Sunca (revolucija)
38. Rotacija Zemlje je obrtanje Zemlje oko svoje zamišljene ose.
a. Dan, 24 sata, je vremenska jedinica za koje se Zemlja jedanput obrne oko svoje ose ili napravi jednu rotaciju.
b. Posledice rotacije Zemlje su:
1. Smena obdanice I noći,
2. Prividno dnevno kretanje Sunca,
3. Razlike u vremenu:
a. 24 časovne zone, svaka po 15°geografske širine (360°:24sata)
b. Datumska granica – nalazi se duž 180. meridijana
Kada se datumska granica prelazi sa:

• Zapada na istok, od Azije prema Americi jedan isti dan se broji dva puta
• Istoka na zapad, iz Amerike u Aziju jedan dan se preskače (npr. posle petka nije subota nego nedelja).

Revolucija Zemlje

39. Revolucija Zemlje je obilaženje Zemlje oko Sunca
a. Godina je vremenski period za koji Zemlja obiđe oko Sunca.
b. Godina traje 365 dana I 6 sati. Svaka 4. Godina je prestupna (4×6)
c. Ekliptika je putanja po kojoj Zemlja obilazi oko Sunca I ima oblik elipse.
d. Srednja udaljenost Zemlje od Sunca je 149,6 mil. km.
e. Srednja brzina kretanja Zemlje oko Sunca je 30km/s.
f. Zemljina rotaciona osa je nagnuta na ravan ekliptike pod uglom 66,5°.
40. Posledice revolucije Zemlje I nagnutosti zemljine ose su:
a. Nejednaka dužina obdanice I noći tokom godine,
b. Smena godišnjih doba,
c. Izdvajanje toplotnih pojaseva.
41. Nejednaka dužina obdanice I noći I smena godišnjih doba:

21.3. proletnja ravnodnevica (obdanica i noć traju po 12 sati)
- sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na ekvator.
- ravnomerno je osvetljena i zagrejana severna i južna polulopta.
- počinje proleće na severnoj polulopti, a jesen na južnoj.

21.6. letnjna dugodnevica (najduža obdanica na severnoj polulopti, najkraća noć)
- sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na severni povratnik.
- više je osvetljena i zagrejana severna polulopta.
- počinje leto na severnoj polulopti, a zima na južnoj.

23.9. jesenja ravnodnevica (obdanica i noć traju po 12 sati)
- sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na ekvator.
- ravnomerno je osvetljena i zagrejana severna i južna polulopta.
- počinje jesen na severnoj polulopti, a proleće na južnoj.

22.12. zimska kratkodnevica (obdanica je najkraća na severnoj polulopti a noć najduža)
- sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na južni povratnik.
- više je osvetljena i zagrejana južna polulopta.
- počinje zima na severnoj polulopti, a leto na južnoj.
42. Izdvajanje toplotnih pojaseva – 5 toplotnih pojaseva
1. Žarki toplotni pojas – granice severni I južni povratnik
Najtopliji zato što sunčevi zraci jedino na njega padaju pod pravim uglom
2. Severni umereni toplotni pojas – granice severni povratnik I severni polarnik
Najtopliji leti, kada sunčevi zraci padaju od najvećim uglom, a najhladniji zimi kada sunčevi zraci padaju pod najmanjim uglom.
3. Južni umereni toplotni pojas – južni povratnik I južni polarnik
Najtopliji leti, kada sunčevi zraci padaju od najvećim uglom, a najhladniji zimi kada sunčevi zraci padaju pod najmanjim uglom.
4. Severni hladni toplotni pojas – prostire se severno od severnog polarnika
Najhladniji zato što sunčevi zraci tokom cele godine na njega padaju pod najmanjim uglom, a jedan deo godine ne padaju uopšte (polarna noć)
5. Južni hladni toplotni pojase – prostire se južno od južnog polarnika.
Najhladniji zato što sunčevi zraci na njega padaju pod najmanjim uglom

PLANETA ZEMLJA

LITOSFERA

1. Litosfera je zemljina kora.
2. Unutrašnja građa zemlje
   • Zemljino jezgro

• Omotač jezgra – nalazi se u testasto-tečnom stanju. Materija koja izgrađuje ovaj omotač naziva se magma.

• Zemljina kora – litosfera – čvrst stenovit omota
• Kontinentalna kora – veće debljine 30-70 km
• Okeanska kora – manje debljine 5-10 km
• Zemljina kora – litosfera se sastoji od 3 vrste stena:
  • Magmatske stene – nastaju hlađenjem usijano tečne lave na površini Zemlje ili magme u njenoj unutrašnjosti – graniti bazalt
  • Sedimentne stene – nastaju taloženjem ostataka biljnogi životinjskog sveta ili čestica drugih stena u morimai jezerima – krečnjaki peščar.
  • Metamorfne stene – nastaju preobražajem magmatskihi sedimentnih stena u zemljinoj kori usled velikog pritiskai temperature – preobražajem krečnjaka nastaje mermer (planina Venčac u Šumadiji)
• Litosfera se sastoji od litosfernih ploča
• Zemljotresi nastaju usled pomeranja litosfernih ploča. Litosferne ploče se pomeraju zbog toga što leže na testasto tečnoj magmi koja se pomera.
• Najviše zemljotresai vulkanskih erupcija ima na prostoru gde se dodiruju litosferne ploče.

Najpoznatija vulkansko-trusna oblast na Zemlji je ‘’vatreni pojas Pacifika’’ – prostire se na obodu Tihog okeana, Pacifika,i zahvata istočni priobalni pojas Azijei zapadnu obalu Severnei Južne Amerike

1. Kod zemljotresa razlikujemo epicenter – mesto na površini Zemlje gde se zemljotres najviše oseća, gde je razaranje najvećei hipocentar – mesto u unutrašnjosti litosfere gde se nalazi žarište zemljtrese, oblast gde se dodiruju litosferne pločei gde je zbog njihovog pomeranja nastao zemljotres.
2. Unutrašnje sile Zemlje su sila Zemljine teže (gravitacija)i Zemljina unutrašnja toplota. Tektonski pokreti nastaju delovanja unutrašnjih sila. Tektonskim pokretima nastaju najkrupniji oblici u reljefu zemljine površine – kontinentii okeanski base, planinei kotline.

Mlade venačne planine nastaju horizontalnim pomeranjem zemljine kore. One su više, imaju oštre vrhove, strme stranei pružaju se u vidu venaca (venačne).

Mlade venačne planine po kontinentima PRONAĐI IH NA KARTI – NE UČI NAPAMET

Evropa: Dinarske, Karpatsko-balkanske, Apeninske, Pirinejske, Alpi, Kavkaz.

Azija: Pontijske planine, Tavor, Elburs, Hindukuš, Pamir, Himalaji, Karakorum, Tijanšan, Kunlun;

Afrika: Atlas;

Severna Amerika: Koridljeri (Stenovite planine, Primorske planine, Sijera Nevada, Kaskadske);

Južna Amerika: Andi;

Stare gromadne planine su nastale vertikalnim pomeranjem zemljine kore. Niže su od mladih venačnihi imaju oble vrhovei blage padine.

Stare gromadne planine po kontinentima: PRONAĐI IH NA KARTI – NE UČI NAPAMET

Evropa: Rodopske (Srpsko-makedonska masa u Srbiji: Besna kobila, Jastrebac, Dukat, Ruj), Olimp (Zevs, Hera…), Središnji ili Centralni masiv, Švarcvald (izvorište Dunava), Harc, Šumava;

Azija: Altaj;

Severna Amerika: Apalači;

Južna Amerika: Gvajanske planine i Brazilske planine;

Australija: Australijski Alpi.

1. EROZIJA JE PROCES RAZARANJAI ODNOŠENJA ZEMLJIŠTAi STENOVITE PODLOGE, A AKUMULACIJA JE PROCES NAGOMILAVANJAi TALOŽENJA RAZORENOGi ODNEŠENOG MATERIJALA

VRSTE EROZIJA

1. DENUDACIJA predstavlja proces spiranjai odnošenja površinskog sloja zemljištai ogoljivanje stenovite podloge. Intenzitet denudacije zavisi od količine padavina, nagiba terenai vegetacije.
2. FLUVIJALNA ILI REČNA EROZIJA je proces pri kome reka oblikuje reljef. Akumulativni oblici fluvijalne erozije su aluvijalne ravni, delte, rečna ostrva – ade. Erozivni oblici koje stvara reka su rečno korito, rečna dolina. Kanjonii klisure su rečne doline strmih strana koje nastaju u planinskim predelima , dok rečne doline u nizijima imaju blago nagnute stranei široko dno. Pošto reke u nizijama sporije teku, zbog malog nagiba terena, one stvaraju meandre..
3. ABRAZIJA – proces oblikovanja reljefa radom talasa na morimai jezerima. Talasi svojom snagom neprekidno menjaju reljef obalai pomeraju je na račun kopna. Klif je jedan od oblika koje talasi stvaraju u reljefu obale.
4. EOLSKA EROZIJA – je proces oblikovanja reljefa radom vetra. Najizraženiji uticaj vetra na reljef je u pustinjamai predelima koji su izgrađeni od peskai lesa. Oblik u reljefu – peščane dine.
5. GLACIJALNA ILI LEDNIČKA EROZIJA – je proces pri kome lednici oblikuju reljef. Lednici su velike ledene reke koji danas nastaju na planinama iznad snežne granice. Lednici se formiraju u udubljenju na planinama koje nazivamo cirk. Dok se spuštaju niz planinu stvaraju korito kroz koje teče lednik, to je lednički valov. Materijal koji lednik nosi zove se morenski materijal.
6. KRAŠKA EROZIJA – je proces rastvaranja krečnjaka pod uticajem vode. Krečnjak je sedimentna stena nastala u plitkim morimai jezerima taloženjem ostataka živog sveta (ljušturai skeleta koji se sastoje od kalcijum karbonata).Voda rastvara krečnjačku stenui stvara:

a) Površinske oblike kraške erozije – škrape, vrtače, uvalei kraška poljai

b) Podzemne oblike kraške erozije – pećinei jame.

PLANETA ZEMLJA

ATMOSFERA

1. Atmosfera je vazdušni omotač Zemlje.
2. Vazduh je smesa gasova (78% N(azot), 21% O (kiseonik) i 1% CO_{2(ugljen dioksid)}, vodena para i ostali gasovi.
3. Funkcije atmosfere ili čemu služi atmosfera:
   • Svojim postojanjem i sastavom obezbeđuje život na Zemlji,
   • Štiti Zemlju, u određenoj meri, od zračenja koje dolazi iz kosmosa npr. ultraljubičaste zrake koje dolaze sa Sunca apsorbuje ozonski sloj u atmosferi, ali pošto je on u izvesnoj meri oštećen, ‘’ozonske rupe’’, velika količina UV zraka dolazi do površine Zemlje i zbog toga moramo smanjiti izlaganje sunčevom zračenju tokom leta i tokom dana kada je zračenje najjača,

• Štiti Zemlju od meteorita koji pri prolasku kroz atmosferu Zemlje usled trenja sa česticama vazduha sagorevaju.

i.     Upadnog ugla sunčevih zraka

ii.     Vrste podloge – voda, zemlja, pesak, stene, beton…

iii.     Vegetacije – otvoreno polje, travnata vegetacija, šuma.

-        Najviša temperature na Zemlji je izmerena u Libijskoj pustinji (Afrika) 57,8°C

-        Ovo merenje nije zvanično priznato tako da je najviša temperatura izmerena u Dolini smrti (SAD, Severna Amerika), 56,7°C (,5,6,7,).

-        Najniža temperature je izmerena na Antarktiku 1960. godine -88,3°C

1. Vreme je trenutno stanje atmosfere ili vremenskih elemenata (temperature, padavina, vetra, vlažnosti vazduha…)
2. Klima je višegodišnji režim vremena.
3. Vreme se tokom dana menja dok se klima menja tokom godine, a značajnije promene klime se dešavaju u dužem vremenskom periodu. Npr. poslednje ledeno doba, kada je klima na Zemlji bila drugačija, je završeno pre 10-tak hiljada godina, 10 000 godina, i od tada do danas se nije bitnije menjala.
4. Klimatski faktori ili modifikatori menjaju klimu nekog mesta.

Klimatski faktori su:

• Geografska širina – sa porastom geografske širine, od ekvatora prema polovima, smanjuje se temperature, jer se smanjuje i upadni ugao sunčevih zraka.
• Reljef

o   nadmorska visina: sa porastom nadmorske visine se smanjuje temperaturei vazdušni pritisak, a povećava količina padavina;

o   pravac pružanja planina: planine mogu da se prostiru tako da sprečavaju da vlažne vazdušne mase sa kopna prodru dublje u unutrašnjost tako da se padavine izlučuju bliže moru, dok se u unutrašnjosti, zbog manje količine padavina, formiraju pustinjske, polupustinjske I uopšte sušnije oblasti nego što bi bile kada planine ne bi postojale na tom mestu ili kada bi bile niže. (Himalaji, Kordiljeri Severne Amerike)

• Raspored kopna i mora: pored mora je klima vlažnija i toplija nego u unutrašnjosti kopna.
• Morske struje: tople morske struje zagrevaju priobalni pojasi povećavaju količinu padavina, dok hladne morske struje rashlađuju klimu.

1. Vremenski elementi su:
   1. Sunčevo zračenje, insolacija – meri se heliometrom, a izražava u satima tokom godine (koliko dugo sija Sunce tokom godine u nekom mestu),
   2. Temperatura vazduha –       meri se termometrom, a izražava u °C, (sa porastom nadmorske visine temperature se smanjuje za 0,6°C na svakih 100 m,
   3. Padavine – mere se kišomerom, a količina padavina se izražava u mm(/m²/god.)
   4. Vazdušni pritisak – meri se barometrom, a visina vazdušnog pritiska se izražava u milibarima (mb), normalan vazdušni pritisak, na nivou mora, iznosi 1013mb
   5. Vetar – pravac i brzina vetra se određuje Vildovim vetrokazom. Pravac se opisuje stranama sveta (istok, zapad, severozapad…), a brzina vetra se meri izražava m/s ili km/h.
   6. Vlažnost vazduha se meri higrometrom a izražava u procentima, %,
   7. Oblačnost – se ne meri instrumentima već meteorolog procenjuje kolika je površina neba prekrivena oblacima (20%, 50%, 100%)

1. Vetar je horizontalno kretanje vazduha od oblasti višeg prema oblasti nižeg vazdušnog pritiska. Vetar, kretanje vazduha, nastaje zbog razlike u vazdušnom pritisku, a razlika u vazdušnom pritisku nastaje zbog razlike u temperaturi pojedinih delova Zemlje, a zbog čega dolazi do razlike u temperaturi? (pogledaj 57. Zagrevanje atmosfere)
2. Vetrovi se prema trajanju I prostoru u kome duvaju dele na tri grupe:
   1. Stalne (planetarne) – istočni vetrovi u hladnim pojasevima, pasati u žarkom pojasu.
   2. Periodične (sezonske) – monsuni: leti duvaju sa mora na kopno I donose padavine, a zimi sa kopna na more I tada su suvi vetrovi. Duvaju u južnoj Aziji, Indiji. Da li tokom zimskog monsuna pada sneg I temperature padaju ispod 0°C
   3. Lokalne – košava, duva u severoistočnom delu Srbije, duva sa istoka I dopire do Subotice na severu, Šida na istoku Srbije I Niša na jugu.
3. Kruženje vode u prirodi
   1. Ispravanje je prelaženje vode iz tečnog u gasovito stanje
   2. Kondenzacija je prelaženje vode iz gasovitog u tečno stanje.
4. Klimadijagram – pogledaj bilo koji klima-dijagram i pokušaj da ga analiziraš: kada je tokom godine minimalna, a kada maksimalna temeratura vazduha, izračunaj srednju godišnju temperaturu vazduha, koliko je minimalna a koliko maksimalna količina padavina, u kom delu godine je maksimum padavina, a kada se beleži najmanja količina padavina, kolika je ukupna godišnja količina padavina, da li se tokom godina formira snežni pokrivač… Ukoliko ne umeš da odgovoriš na neko pitanje, pitaj nastavnika ili pošalji komentar sa pitanjem da ti odgovorimo na njega.

Tipovi klime i odlike.

Žarki pojas (svi tipovi klime u ovom pojasu su topli, sem onih na višim visinama na Andima i na visokim planinama Jezerske visoravni u Africi Kilimandžaro i Kenija, najbitnija je razlika kada padaju kiše)

Oko Ekvatora vlada ekvatorska klima – stalno toplo i vlažno vreme

Severnije i južnije od ekvatora, oko 10° geografske širine, vlada tropska klima ili zona letnjih kiša: toplo tokom cele godine, a kiše se izlučuju leti, dok je zima sušni period.

Oko povratnika na obe polulopte se prostiru pustinjske oblasti – stalno suvo i toplo vreme. Velika razlika između dnevnih I noćnih temperatura.

Monsunska klima ili tropsko-monsunska vlada u južnoj (Indijsko poluostrvo) I delovima jugoistočne Azije (Indokinesko poluostrvo) – pogledaj periodične vetrove monsune (64. pod b).

Umereni toplotni pojas –

Sredozemna klima – topla i suva leta i blage i kišovite zime. Najveći prostori pod ovom klimom se prostiru oko Sredozemnog mora u Evrope i manji delovi Severne i Južne Amerike I Australije, između 30°- 40° N i S.

Okeanska klima – zapadne obale Evrope i Severne Amerike. Velika količina padavina ravnomerno raspoređena tokom godine i sveža leta i blage zime.

Kontinentalna klima – zastupljena između 40°- 60° geografske širine u delovima kontinenta koji su udaljeni od okeana.4 godišnja doba, proleće i jesen kišovita godišnja doba, leto suvo i toplo, a zima hladna sa snegom.

Subpolarna klima – vlada u oblastima oko polarnika. Zime traju i do 10 meseci, a leta kratka i sveža.

Polarna klima – se nastavlja na subpolarnu klimu i zastupljena je na širem prostoru oko polova. To je proctor večitog snega i leda.

Planinska klima – vlada na visokim planinama žarkog i umerenog pojasa. Sa porastom nadmorske visine smanjuje se temperature a povećava količina padavina. Zime su duge i hladne sa mnogo snežnih padavina,a leta kratka i sveža, a prelazna godišnja doba su slabo izražena.

Pretežno jedan tip vremena tokom godine imaju ekvatorska, pustinjskai polarna klima

Ekvatorska – toplo i kišovito

Pustinjska – toplo i suvo

Polarna – hladno i suvo

Zaštita prirode

’’Pravo na život, i na slobodan razvoj živih vrsta koje su još uvek zastupljene na zemlji, jedino je pravo koje se može nazvati neotuđivim – iz prostog razloga što nas nestanak bilo koje vrste ostavlja s neispunjivom prazninom u sistemu stvorenog sveta.’’ Klod Levi Stros.
’’Zaštita prirode’’ je sintagma koja izražava svesnost čoveka o nužnosti zaštite sredine u kojoj živi, životne sredine. Zaštita prirode, zaštita životne sredine je nastojanje da se na osnovu naučnih saznanja i razumevanja prirodnih procesa i čovekovog mesta i uticaja koje ima na prirodu, preduzimaju različite mere i postupci u cilju održavanja međusobne ravnoteže. Prirodu ovde razumemo kao jedinstvo živog i neživog sveta na Zemlji, a u pojmu životna sredina je istaknuto prisustvo čoveka u prirodi sa svojim ukupnim delovanjem.
U poslednjih pet decenija naglo raste shvatanje presudne uloge čoveka u globalnom narušavanju ekološke ravnoteže što je imalo za razultat donošenje niza zakona, propisa, konvencija koje su usmerene na ograničavanje i zaustavljanje ljudskog negativnog uticaja na prirodu. Menja se i način čovekovog reagovanja na zagađenje, od saniranja posledica do preventivnog delovanja što postaje i integralni deo programa za zaštitu prirode.

U SR Nemačkoj je 1971. proglašen prvi federalni ekološki program, kojim je zaštita životne sredine izdignuta na nivo prioriteta nacionalne politike i zakonodavstva. Trebao je da ostvari tri glavna cilja:

– da se obezbedi i očuva stanje životne sredine u kojoj će ljudi živeti na zdrav i dostojanstven način;
– da se vazduh, voda, zemljište, biljni i životinjski svet zaštite od štetnih ljudskih radnji i aktivnosti;
– da se otklone svi negativni uticaji i prouzrokovane štete.

Univerzalna deklaracija o pravima čoveka sa novim 31. članom glasi: ”Svako ljudsko biće ima pravo na održavanje ekološke ravnoteže u svojoj životnoj sredini, koju deli sa svim ostalim živim bićima, životinjama i biljkama, čiji opstanak kao jemstvo vlastitog opstanka treba da bude osiguran.” 

Na prvoj sednici UN o životnoj sredini održanoj u Stokholmu 1972. godine doneta je Deklaracija o životnoj sredini u kojoj je navedeno da ”čovek ima osnovno pravo na slobodu, jednakost i adekvatne životne uslove u životnoj sredini čiji kvalitet omogućava dostojan život i blagostanje”.

Kao rezultat menjanja čovekovog stava prema prirodi i shvatanja svog mesta u njoj, a u skladu sa potrebom ekonomskog rasta i korišćenja prirodnoh resursa proizašao je koncept ’’održivog razvoja’’. Koncepcija održivog razvoja je usvojena na Konferenciji o životnoj sredini i razvoju koja je održana u Rio de Žaneiru 1992. godine.

Savremeni svet je već uveliko suočen sa zajedničkom odgovornošću i nužnošću da svoj razvoj uskladi s potrebama ljudi i prirode i sa svešću da se Zemlja mora sačuvati kako za sadašnju generaciju tako i za buduće generacije ljudi. Obaveza današnje generacije da ostavi potomstvu bar onoliko šansi za razvoj koliko ih ona ima proističe iz fundamentalnog principa moralne pravde, a to je da svi ljudi imaju podjednaka prava na najšire osnovne slobode koje ne ugrožavaju slobodu drugih. Sadašnja generacija ima pravo na resurse i zdravu životnu sredinu, ali ne sme ugroziti isto takvo pravo narednim generacijama. (Nacionalna strategija održivog razvoja, 2008.).

Koncept održivog razvoja predstavlja osnovu Prostornog plana Srbije za period 2010-2014-2021. To je utoliko bitnije kad se stavi u kontekst očekivanog privrednog razvoja, započete privatizacije i ulaganja stranog kapitala u korišćenje prirodnih resursa. Planiranje kao osnovni korak u zaštiti prirode je utoliko značajnije kad se imaju u vidu poteškoće koje se javljaju na relaciji ekološki i ekonomski interesi i na saniranju nastalih šteta na područjima zaštićenih prirodnih dobara.

Zaštićena područja

U Zakonu o zaštiti prirode (član 4. tačka 26) zaštićena područja se definišu kao ”područja koja imaju izraženu geološku, biološku, ekosistemsku i/ili predeonu raznovrsnost i zbog toga se aktom o zaštiti proglašavaju zaštićenim područjima od opšteg interesa”. Po istom zakonu zaštićena područja uz zaštićene vrste i zaštićena prirodna dokumenta pripadaju zaštićenim prirodnim dobrima.

            Izdvajanje jednog dela prirode i njegovo proglašenje zaštićenim je na trenutnom nivou svesnosti čoveka o svom mestu i svojoj ulozi u prirodi bio jedini način da se  zaustavi nemilosrdno iscrpljivanje prirodnih resursa na svakom mestu gde su bili dostupni i gde je postignuta ekonomska računica za njihovu eksploataciju. U odnos čoveka i prirode poslednjih trideset godina dodata je i kategorija održivosti. Održivost se pre svega odnosi na održivost ljudskog društva jer je priroda sama po sebi održiva, a čovek je deo sistema prirode kome su potrebni specifični, održivi, uslovi za život.

            Neophodno je naći sklad između još uvek nenarušenog prirodnog stanja i antropogenog stvorenog i održavanog. Ovaj sklad je potreban čoveku današnjice, a još će više biti potreban čoveku 21. veka. Svođenje izvorne prirode i biodiverziteta na zaštićena područja tipa nacionalnih parkova i rezervata jedno je od izvesnih rešenja i pravaca u postizanju tog sklada. (Stevanović 1995)

Prema statističkim podacima Liste zaštićenih područja Ujedinjenih nacija u svetu je do 2003. godine zaštićeno 102.102 područja, koja se  prostiru na 18.763.407 km². Broj zaštićenih područja u svetu je porastao sa 9.214 koliko ih je bilo 1962. godine na 102.102 područja, tj. za 11 puta. Pri tome, površina zaštićenih područja porasla je za 7,9 puta, sa 2,4 miliona km² na 18,8 miliona km².

Grafikon 1 – Kumulativni porast zaštićenih područja u svetu od1872–2003. godine

Извор:. United Nations List of Protected Areas 2003.

Таbela 1 – Пораст броја  и површине заштићених подручја у свету у периоду 1962-2003.

Izvor: United Nations List of Protected Areas 2003.

Zaštićeni prostori su rangirani u šest kategorija prema IUCN pravilniku. Unutar ovog sistema kategorije se razlikuju prema nivou ljudske aktivnosti, I kategorija ima minimalnu ljudsku umešanost, a kategorija  VI najveću.

Tabela 2 – Kategorije zaštićenih prosotora prema IUCN pravilniku

Tabela 3 – Zaštićena  područja u svetu prema Listi zaštićenih područja UN

Zakonom o zaštiti životne sredine Srbije (Zakon je objavljen u “Službenom glasniku RS”, br.36/2009 i 88/2010) definisane su kategorije zaštićenih prirodih dobara, koje su usklađene sa kategorijama koje propisuje IUCN – Međunarodna unija za zaštitu prirode. Prema ovom Zakonu u Srbiji se utvrđuju sledeće kategorije zaštićenih područja: strogi rezervat prirode, specijalni rezervat prirode, nacionalni park, spomenik prirode, zaštićeno stanište, predeo izuzetnih odlika, park prirode.

Za svaku kategoriju u Zakonu je data i bliža definicija:

Strogi rezervat prirode

je područje neizmenjenih prirodnih odlika sa reprezentativnim prirodnim ekosistemima, namenjeno isključivo za očuvanje izvorne prirode, genskog fonda, ekološke ravnoteže, praćenje prirodnih pojava i procesa, naučna istraživanja kojima se ne narušavaju prirodna obeležja, vrednosti, pojave i procesi.

Specijalni rezervat prirode

je područje sa neizmenjenom ili neznatno izmenjenom prirodom, od naročitog značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili reprezentativnosti, a koje obuhvata stanište ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, bez naselja ili sa retkim naseljima u kojima čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih odlika, genskog fonda, ekološke ravnoteže, praćenju prirodnih pojava i procesa, naučnim istraživanjima i obrazovanju, kontrolisanim posetama i očuvanju tradicionalnog načina života.

      U strogom i specijalnom rezervatu prirode zabranjeno je vršiti radnje i         aktivnosti i obavljati delatnosti koje mogu narušiti svojstva zbog kojih su            proglašeni zaštićenim prirodnim dobrom (branje i uništavanje biljaka,       uznemiravanje, hvatanje i ubijanje životinja, uvođenje novih bioloških vrsta,            melioracijski radovi, razni oblici privrednog i drugog korišćenja i slično).

      U strogom rezervatu prirode zabranjene su privredne i druge aktivnosti.

Nacionalni park

je područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od nacionalnog značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih vrednosti i resursa, ukupne predeone, geološke i biološke raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno – rekreativnih potreba i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima zaštite prirode i održivog razvoja.

      U nacionalnom parku dozvoljene su radnje i delatnosti kojima se ne ugrožava izvornost prirode, kao i obavljanje delatnosti koje su u funkciji obrazovanja, zdravstveno –      rekreativnih i turističkih potreba, nastavka tradicionalnog načina života lokalnih zajednica, a na način kojim se ne ugrožava opstanak vrsta, prirodnih ekosistema i predela, u skladu sa ovim zakonom i planom upravljanja koji donosi upravljač.

      Mere zaštite nacionalnog parka i način njegovog korišćenja, bliže se određuju posebnim zakonom.

Spomenik prirode

je manja neizmenjena ili delimično izmenjena prirodna i prostorna celina, objekat ili pojava, fizički jasno izražen, prepoznatljiv i/ili jedinstven, reprezentativnih geomorfoloških, geoloških, hidrografskih, botaničkih i/ili drugih obeležja, kao i ljudskim radom formirana botanička vrednost od naučnog, estetskog, kulturnog ili obrazovnog značaja. Na spomeniku prirode zabranjene su sve radnje i aktivnosti koje ugrožavaju njegova obeležja i vrednosti.

      Mere zaštite spomenika prirode i način njegovog korišćenja, bliže se određuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Zaštićeno stanište

je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa značajnih za očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica. Na zaštićenom staništu zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se ugrožava ili oštećuje jedan ili više tipova staništa.

      Aktom o proglašenju zaštićenog staništa bliže se utvrđuje njegov značaj, namena i mere zaštite.

Predeo izuzetnih odlika

je područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim        vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog       stanovništva. Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih   odlika i kulturni predeo izuzetnih odlika.

      U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela.

      Mere zaštite, način obavljanja privrednih i tradicionalnih delatnosti i korišćenje prirodnih i stvorenih vrednosti u predelu izuzetnih odlika, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Park prirode

je područje dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i živopisnim pejsažima, namenjeno         očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti, kao i   zadovoljenju    naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih,       turističkih, zdravstveno – rekreativnih  potreba i ostalih delatnosti   usklađenih sa tradicionalnim načinom života i načelima održivog razvoja.

      U parku prirode nisu dozvoljene privredne i druge delatnosti i radnje kojima           se ugrožavaju njegova bitna obeležja i vrednosti. Mere zaštite, način      obavljanja privrednih delatnosti i korišćenje prirodnih vrednosti u parku      prirode, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog     područja.

Površina zaštićenih područja u Srbiji

je trenutno  5,91 % teritorije. Prostornim planom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), predviđeno je da do 2015. godine pod nekim vidom zaštite bude oko 10% površine, a da do 2021. godine oko 12% teritorije Srbije.

Ukupan broj zaštićenih prirodnih dobara iznosi 463:

• 5 nacionalnih parkova
• 16 parkova prirode
• 16 predela izuzetnih odlika
• 71 rezervata prirode
• 42 zaštićena prostora kulturno – istorijskih vrednosti
• 313 spomenika prirode.

Grafikon 2 – Struktura zaštićenih područja prema nacionalnoj klasifikaciji

Izvor:Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2011. godinu. Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine

Grafikon 3 – Kumulativna površina zaštićenih područja u Republici Srbiji.

Izvor:Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2011. godinu. Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine

            U zavisnosti od vrednosti i značaja, zaštićeno područje se svrstava u I, II ili III kategoriju.

            I kategorija

se odnosi na zaštićeno područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja. Uglavnom su to nacionali park, strogi i specijalni rezervat, stanište, prirodno dobro koje se štiti na osnovu međunarodnih akata ili ima međunarodni značaj, predeo izuzetnih odlika u kome se nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, kao i park prirode koji se celom površinom nalazi na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave.

            II kategorija

se odnosi na zaštićeno područje pokrajinskog/regionalnog, odnosno velikog značaja. Uglavnom su to stanište i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, ako im je cela površina na teritoriji autonomne pokrajine, kao i park prirode koji se nalazi na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave na teritoriji autonomne pokrajine.

            III kategorija

se odnosi na zaštićeno područje lokalnog značaja. To najčešće može biti park prirode, spomenik prirode, kao i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, a kojima je cela površina na teritoriji jedinice lokalne samouprave.

            Režim zaštite jeste skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zaštite, korišćenja, uređenja i unapređenja zaštićenog prirodnog dobra;

            U  nacionalnom parku uspostavljaju se režimi zaštite I, II i III stepena u skladu sa zakonom. (Zakon o nacionalnim parkovima,  član 7). U istom zakonu je u članu 6 navedeno koje su aktivnosti zabranjene u pojedinim režimima zaštite.

            Režimi zaštite su jasno i precizno definisani u članu 35 Zakona o zaštiti prirode. Takođe je i navedeno da se u skladu sa posebnim zakonima mogu zabraniti radovi i aktivnosti koje su režimom zaštite iz ovog člana ograničeni.

Sedlena greda i slobodno stado na vrelom planinskom suncu.

MINIMUM ZNANJA ZA  5. RAZRED

Nastavna tema:

I Uvod u geografiju:

1. Šta proučava geografija?

II Vasiona i Zemlja:

1. Šta je vasiona, kosmos ili svemir?
2. Nabroj vasionska tela?
3. Kako se zove zvezda od koje mi dobijamo svetlost i toplotu?
4. Poređaj po veličini vasionska tela: Sunce, Zemlja i Mesec i objasni kako se tela međusobno kreću! (uz pomoć nastavnih sredstava)
5. Na karti pronađi 7 kontinenata i 4 okeana na Zemlji!

III Geografska karta:

1. Uz pomoć nastavnika pronađi na globusu i karti meridijane ili podnevke i paralele ili uporednike! Da li su te linije stvarne u prirodi ili su zamišljene?
2. Pokaži na karti početni meridijan – Grinički meridijan i navedi koje kontinente preseca!
3. Pokaži na karti početnu paralelu – Ekvator i navedi koje kontinente preseca!
4. Kojim bojama su predstavljeni kontinenti i okeani na fizičko – geografskoj karti sveta?
5. Nacrtaj tri kartografska znaka!

IV Planeta Zemlja:

1. Šta je rotacija Zemlje?
2. Koliko traje rotacija Zemlje?
3. Šta je revolucija Zemlje?
4. Koliko traje revolucija Zemlje?
5. Šta je prestupna godina?
6. U kojim delovima planete Zemlje je najtoplije, a u kojim je najhladnije?
7. Da li je toplije na površini na kojoj mi stojimo ili u dubini Zemlje?
8. Šta je zemljotres?
9. Šta bi uradio/la u slučaju zemljotresa?
10. Šta je vremenska prognoza i zašto nas interesuje?
11. Navedi primer vremenske prognoze jednog prolećnog, jednog letnjeg, jednog jesenjeg i jednog zimskog dana u Beogradu!

MINIMUM ZNANJA ZA  6. RAZRED

I Vode na Zemlji – hidrosfera

1. Opiši kruženje vode u prirodi (šta je isparavanje i kondenzacija?).
2. Nabroj okeane i pokaži ih na karti.
3. Nabroj oblike razuđenosti kopna i za svaki oblik pokaži primer na karti.
4. Nabroj osobine morske vode.
5. Pokaži na karti po tri veće reke na svakom kontinentu.
6. Pokaži na karti veće jezero na svakom kontinentu.

II Biljni i životinjski svet na Zemlji – biosfera

1. Šta je neophodno za opstanak živog sveta na Zemlji?
2. Gde na Zemlji vladaju pogodni uslovi za opstanak živog sveta?
   1. Objasni kakvi uslovi vladaju u tim predelima?
3. Šta su savane i koje životinje žive u njima?
4. Šta su tundre i koje životinje žive u njima?
5. Šta su stepe?

III Stanovništvo i naselja na Zemlji

1. Gde na Zemlji vladaju uslovi povoljni za život čoveka?
   1. Opiši uslove koji vladaju na tim prostorima.
2. Šta je natalitet?
3. Šta je mortalitet?
4. Šta je prirodni priraštaj?
5. Koji su razlozi za preseljavanje – migraciju stanovništva?
6. Koje su osnovne ljudske rase?
7. Koje su osnovne ljudske religije?
8. Kako delimo naselja?
9. Opiši život stanovništva na selu?
10. Opiši život stanovništva u gradu?

Geografska sredina i ljudske delatnosti

1. Nabroj neobnovljive prirodne resurse.
2. Nabroj obnovljive prirodne resurse.

IV Regionalna geografija Evrope

1. Pokaži na karti Evrope granicu Evrope i Azije.
2. Pokaži na karti Evrope mora koja okružuju Evropu.
3. Pokaži na karti Evrope najveća poluostrva Evrope.
4. Pokaži na karti Evrope najveća ostrva Evrope.
5. Pokaži na karti Evrope najveće reke Evrope.
6. Pokaži na karti Evrope najveće planine Evrope?
7. Pokaži na karti Evrope najveće nizije Evrope?
8. Pokaži na karti Evrope najveća jezera Evrope?
9. Nabroj slovenske narode Evrope.
10. Nabroj germanske narode Evrope.
11. Nabroj romanske narode Evrope.

Južna Evropa

1. 1. Pokaži na karti države i glavne gradove.
   2. Sa kojim državama graniči Srbija?
   3. Koje se države nalaze na Balkanskom poluostrvu?
   4. Koje se države nalaze na Apeninskom poluostrvu?
   5. Koje se države nalaze na Pirinejskom poluostrvu?
   6. Iz koja se dva entiteta sastoji BiH?
   7. Po čemu je u svetu poznata Grčka?
   8. Po čemu je u svetu poznata Italija?
   9. Po čemu je u svetu poznatra Španija?

Srednja Evropa

1. 1. Pokaži na karti Evrope države i glavne gradove?
   2. Pokaži na karti Evrope kroz koje države protiče reka Dunav?
   3. Koji značaj ima reka Dunav za države kroz koje protiče?
   4. Opiši značaj Panonske nizije?
   5. Opiši privredni značaj Alpa ili čime se bavi stanovništvo na Alpima?

Zapadna Evropa

1. 1. Pokaži na karti države i glavne gradove.
   2. Koja država nema izlaz na more?
   3. Čime se bavi stanovništo u primorju Atlantskog okeana?
   4. Po čemu je poznata Francuska u svetu?
   5. Po čemu je poznato Ujedinjeno Kraljevstvo u svetu?

Severna Evropa

1. 1. Pokaži na karti države i glavne gradove.
   2. Koji je najgušće naseljen deo Švedske i Norveške?

1. Objasni zašto?

Istočna Evrope

1. 1. Pokaži na karti države i glavne gradove.
   2. Koja je najveća nizija Istočne Evrope?

1. Pokaži njene granice na karti.

1. 1. Pokaži na karti veće reke.
   2. Nabroj slovenske narode Istočne Evrope.
   3. Pokaži na karti sa kojim državama graniči Rusija?
   4. Pokaži na karti na koja mora, okeane i jezera izlazi Rusija?
   5. Koji deo Rusije je najgušće naseljen?
      

      Objasni zašto?

MINIMUM ZNANjA ZA  7. RAZRED

Azija

1. Pokaži na karti Azije granicu Evrope i Azije.
2. Pokaži na karti Azije najveća poluostrva.
3. Pokaži na karti Azije najveća ostrva.
4. Pokaži na kati Azije najveće planine
5. Pokaži na karti Azije najveće nizije.
6. Koja država Azije ima najviše stanovnika?
   1. Pokaži je na karti Azije.

Afrika

1. Pokaži na karti Afrike najveće pustinje?
2. Koja rasa vodi poreklo iz Afrike?
3. Pokaži na karti Afrike najveće reke.

   1. Koja je najduža reka?

4. U kojoj državi Afrike se nalaze piramide?
   1. Pokaži je na karti Afrike.
5. Po čemu je poznat Vasko da Gama?

Severna Amerika

1. Ko su bili prvi evropljani koji su doplovili do obala Severne Amerike?
2. Koji je istraživač otkrio Ameriku i koje godine?
3. Pokaži na karti Severne Amerike najveće planine.
4. Pokaži na karti Severne Amerike najveće reke.
   1. Koja je najduža reka Severne Amerike?
5. Ko su starosedeoci Severne Amerike?
   1. Kakva je bila njihova sudbina po dolasku Evropljana?
6. Koje dve države se prostiru u Severnoj Americi?
   1. Pokaži na karti Severne Amerike gde se prostire svaka od njih.

Srednja Amerika

1. Po čemu je poznat Meksiko?
2. Pokaži na karti veća ostrva Srednje Amerike.
3. Koja mora i okeani zapljuskuju Meksiko?

Južna Amerika

1. Pokaži na karti Južne Amerike najveće planine.
2. Pokaži na karti Južne Amerike najveće reke.
   1. Koja reka Južne Amerike je najduža i najbogatija vodom?
3. Pokaži na karti koje dve države zauzimaju veći deo prostora Južne Amerike?

Australija

1. Ko je otkrio Australiju?
2. Pokaži na karti Australije pustinje.
3. Pokaži na karti Australije najveće gradove.
4. Pokaži na karti Australije najveće reke.
   1. Zašto u Australiji ima malo reka?

Polarne oblasti – Arktik i Antarktik

1. Koje prostore obuhvata Arktik?
2. Ko je prvi stigao do najsevernije tačke na Zemlji?
3. Koje prostore obuhvata Antarktik?
   1. Koji je istraživač prvi došao do Južnog pola?
4. Po kojim je životinjama poznat Arktik?
5. Po kojim je životinjama poznat Antarktik?

MINIMUM ZNANjA ZA  8. RAZRED

Geografski položaj, veličina i granice Srbije

1. Pokaži na karti sa kojim državama graniči Srbija.
2. Pokaži na karti kroz koje veće gradove i kroz koje doline prolazi najvažniji autoput kroz Srbiju.

Prirodno-geografske odlike Srbije

Pokaži na karti na kojih se osam prirodnih celina deli Srbija.

Panonska nizija

1. pokaži na karti Srbije gde se nalazi Panonska nizija.
2. na koje se prirodne celine deli Vojvodina,

1. pokaži na karti njihove granice.

1. 1. pokaži na karti Srbije peščare u Vojvodini.
   2. pokaži na karti Srbije planine u Vojvodini.
   3. pokaži na karti Srbije reke u Vojvodini.
   4. pokaži na karti Srbije veće gradove Vojvodine.
   5. za koju privrednu delatnost postoje najbolji prirodni uslovi u Vojvodini? Objasni zašto?
2.  
   

   Južni obod Panonskog basena

   1. pokaži na karti Srbije gde se prostire ova regija.
   2. pokaži na karti Srbije granice Šumadije.
   3. pokaži na karti Srbije planine Šumadije.
   4. pokaži na karti Srbije veće gradove Šumadije.
   5. pokaži na karti Srbije regije zapadnog dela Srbije.
   6. pokaži na karti Srbije veće planine zapadnog dela Srbije
   7. pokaži na karti Srbije veće gradove Južnog oboda Panonske oblasti.
3.  
   

   Srpsko – makedonska masa

   1. pokaži na karti Srbije gde se nalazi ova regija.
   2. pokaži na karti Srbije veće planine ove regije.
   3. koji se deo ove regije naziva ”srpsko petorečje” i koje ga reke čine?
   4. pokaži na karti Srbije koji su veči gradovi ove regije.
4.  
   

   Zapadna zona venačnih planina

   1. pokaži na karti Srbije koje planine i kotline se nalaze u ovoj regiji.
   2. pokaži na karti Srbije veće planine ove regije.
   3. pokaži na karti Srbije koji su veći gradovi ove regije.
   4. pokaži na karti Srbije gde sa nalazi Kosovska kotlina.

1. koji su veći gradovi Kosovske kotline.
2. koje su veće reke Kosovske kotline

1. 1. pokaži na karti Srbije gde se nalazi Metohijska kotlina

1. koji su veći gradovi Metohijske kotline
2. koje su veće reke Metohijske kotline

1. 1. pokaži na karti Srbije koje niske planine razdvajaju Kosovsku i Metohijsku kotlinu.
      

       

       

      Istočna zona venačnih planina

      1. pokaži na karti Srbije gde se nalazi ova regija.
      2. pokaži na karti Srbije koje su veće planine ove regije.
      3. pokaži na karti Srbije veće gradove ove regije.
      4. pokaži na karti Srbije veće reke ove regije.

Klima

1. opiši kakvo je vreme tokom godine u mestu u kome živiš.

1. kako se zove tip klime sa tim odlikama?

1. 1. kakvo je vreme tokom godine na planinama (ili na planini na kojoj si bio).

1. kako se zove tip klime sa tim odlikama?

1. 1. koji vetar duva u tvom kraju preko zime i kakvo vreme donosi.

Hidrografske odlike Srbije

Reke 

pokaži na karti Srbije veće reke

Jezera

pokaži na karti Srbije jezera.

Tople i mineralne vode

1. zašto ljudi borave u banjama.
2. šta su banje?
3. pokaži na karti Srbije banje koje znaš.

Zemljište biljni i životinjski svet

1. koje životinje žive u Vojvodini.
2. koje životinje žive na planinama
3. opiši kako je biljni svet raspoređen na planinama.

Nacionalno parkovi

1. pokaži na karti Srbije nacionalne parkove
2. zašto se neki delovi prirode izdvajaju i proglašavaju za nacionalne parkove?

Stanovništvo i naselja Srbije

Osnovne odlike stanovništva Srbije

1. koliko stanovnika živi u Srbiji?
2. koje su najbrojnije nacionalnosti?

Naselja

1. kako se dele naselja?
2. čime se bavi stanovništvo na selu?
3. čime se bavi stanovništvo planinskih sela?

Privreda Srbije

1. Nabroj privredne delatnosti

Poljoprivreda

1. koje su funkcije poljoprivrede?
2. koje se žitarice gaje u Vojvodini?
3. gde su u Srbiji prostiru voćnjaci i vinogradi?
4. u kojim delovima Srbije je razvijeno stočarstvo?

1. koje vrste stoke se gaje?
2. na koji se način bave stočarstvom u raznim delovima Srbije?

Energetski izvori

1. koji su naši najvažniji energetski izvori?

1. izdvoji obnovljive od neobnovljivih izvora.

1. 1. pokaži na karti Srbije veće hidroelektrane.
   2. pokaži na karti Srbije veće termoelektrane

Rudno bogatsvo, rudarstvo i metalurgija

1. nabroj obojene metale.
2. pokaži na karti Srbije rudnike bakra.
3. pokaži na karti Srbije rudnike olova i cinka.

Ostale grane teške industrije

1. metalska industrija – navedi fabriku i proizvod-e.
2. elektroindustrija – navedi fabriku i proizvod-e.

Laka industrija

1. prehrembena industrija – navedi fabriku i proizvod-e.
2. tekstilan industrija – navedi fabriku i proizvod-e.
3. drvna industrija – navedi fabriku i proizvod-e.

Saobraćaj

1. šta je saobraćaj i kako se deli?

Turizam

1. šta je turizam?
2. koje prirodne turističke vrednosti ima Srbija?
3. koje antropogene turističke vrednosti ima Srbija?